"Агуу Гетсби" монгол хэлээр гарлаа

Б.Чимэдбатын "Өдөр шөнө" хэвлэлийн газар Америкийн зохиолч Фрэнсис Скотт Фитжеральдын "Агуу Гэтсби" романыг саяхан худалдаанд гаргалаа. Уг нь би энэхүү романыг тэдний захиалгаар 2005 онд орос хэлнээс орчуулж, хэвлэлтэд бэлэн болгож өгсөн юм. Уншаад нухаад ирэхээр, ялангуяа зохиолчийн өөрийнх нь эмгэнэлт амьдралын талаар бодохоор нэг л тийм зүрх базсан гуниг ч гэмээр, харуусал ч гэмээр зүйл сэтгэлд манан мэт буучихаад арилж өгөхгүй удаж билээ. Тухайн үедээ номоо хурдан гараасай гэж их хардаг байв. Яагаад ч юм хэвлэгдэхгүй л байлаа. Харин сая, 2010 оны сүүлээр хэвлэгдэн гарахад нь тийм ч их баяр төрсөнгүй. Бодвол хүлээлт маань гарахгүй нь дээ гэсэн цөхрөлөөр солигдсон хэрэг байх л даа.
Ямартай ч миний бичсэн өмнөх үгтэй, бас хоёрын ч зэрэг өгүүллэг дагуулсан дажгүй сайхан ном болжээ. "Хоёр буруу", "Галзуу ням гараг" гээд хоёр өгүүллэгийг нь орчуулж байхад олоон жилийн өмнө үүнийг бичиж байхдаа зохиогчийн сэтгэл санаа нэг иймэрхүү байсан болов уу гэсэн бодол төрж, сүрхий автсан юм даг.
Ялангуяа "Эрт ирсэн амжилт" гэдэг зохиогч өөрийнхөө тухай бичсэн эсээг нь орчуулж дуусахад эрт ирсэн алдар хүндийн золиос болсон түүний цаасан өсгийтэй хямдхан шаахай углаад Нью-Йоркийн гудмаар тэнэж явсан, ядуугийн улмаас хайртай бүсгүйтэйгээ хуримаа хийж чадахгүй шаналж явсан тэр л залуу насыг нь жигтэйхэн хайрлаж билээ.
Америк даяар шуугиан тарьж, мөнгийг өөр дээрээ бороо мэт оруулж байсан зохиолч маань дөчин дөрөвхөн насандаа орь ганцаар байж байгаад үхэхэд түүнд шарилыг нь төрөлх хотод нь дөнгөн данган хүргэх хэмжээний мөнгө л үлдсэн байсан гэдэг. Гэтэл амьдрал түүнийг авсанд орохыг л хүлээж байсан мэт тохуутай загнаж, түүний бүтээлүүдийг нийгэм цоо шинэ нүдээр харж, алдар хүнд үхсэн хойно нь эргэн ирж, "Агуу Гэтсби" хорьдугаар зуун төдийгүй бүх цаг үеийн шилдэг романы нэг гэгдэх болжээ.
"Агуу Гэтсби" монгол хэлээр гарлаа. Энэ удаад орос хэлнээс орчууллаа. Эрдэм чадалт эрхэм нөхөд эх хэлнээс нь буулгаж, молхи миний хөрвүүлэг дэх андуу эндүүг засна биз ээ хэмээн найдна.

Хэлтэй бол хөлтэй

Хэлтэй бол хөлтэй. Энэ үгийг одоо мэдэхгүй хүнгүй болжээ. Анх монгол хэлнээ нэвтэрсэн түүхийг нь мэдэх хүний хувьд сонин болгоод ярьчихъя. 199О-ээд оны эхээр яруу найрагч Ү.Хүрэлбаатар, зохиолч Д.Жамъян, Ж.Дашзэгвэ нар тэргүүлэн мань мэт араас нь чирэгдэн байж Улаанбаатар хотын нам, захиргааны сониныг салган нийслэлийн төр, захиргааны "Улаанбаатар" сонин гэдгийг анх бий болгосон юм. Тэгэхэд манайд яруу найрагч, орчуулагч Ж.Оюунцэцэг эгч ажилд орж, анх удаа япон хэлний хичээлийг сониноороо явуулж эхэлсэн юм. Хичээлээ эхлэхийн өмнө ямар нэртэй явуулах вэ хэмээн хэлэлцэхэд Оюунаа эгч маань японы "Хэлтэй бол хөлтэй" гэж үг байдаг юм, түүгээр булангаа нэрлэвэл ямар вэ гэснээр энэ үг бүхний танил болж билээ.
Өчигдөр орой манай отгон телевизүүдийн нэг "ntv"-гээр нэгэн нэвтрүүлэг хараад энэ дурсамж сэргэв. Тэд маань "Монголын гаднах монгол алдартан" гэдэг хөөрхөн нэвтрүүлэг санаачлан анхны дугаараа толилуулж байх юм. Анхны нэвтрүүлгийн баатар нь Борхүүгийн Амархүү гэдэг 19 настай хүү. Оросын төв телевизийн "Народный артист" гэдэг шилдэг дуучин шалгаруулах үндэсний хэмжээний томоохон проектод оролцон түрүүлжээ.
Тус проектыг хэрэгжүүлэгч нь "Бид Амархүүгээр дамжуулан Монголыг илүү сайн мэдэрлээ. Амархүүд сайхан хоолой, хөдөлгөөний гайхалтай эвсэл, ер нь бүх юм бий. Ганцхан дутагдалтай. Тэр нь юу вэ гэвэл тэр дэндүү залуухан. Дөнгөж 19-хөн настай. Оросын эстрадын тайзанд олон жил од болон гялалзах боломж түүнд бий. Гэхдээ сонголтоо хийх эрх түүнд нээлттэй. Бид авьяастныг тодруулах үүрэгтэй. Түүнийгээ амжилттай биелүүллээ. Дараагийн сонголт өөрийнх нь" гэх утгатай зүйл яринэлээ.
Нэгэн монгол хүүд өөрийгөө, эх орноо наана хэлэхэд оросоор яригч 250 сая хүн, цаашилбал бүр олон сая хүнд илэрхийлэх алтан боломж нээгджээ. Амархүү орос хэлийг төрөлх хэл шигээ эзэмшээгүйсэн бол дуучны агуу авьяастай төрлөө ч зөвхөн Монголдоо л байх ч байсан юм бил үү?
Түүн шиг эрдэм, авьяас, хэлний төгс мэдлэг, хувь хүний шалгуур даах үзүүлэлтээрээ гадаад ертөнцийг гайхуулах монгол хөвгүүд охид улам олон төрөөсэй. Бид үгүйдээ гэхэд хоёр талын асар том зах зээл, цаашлаад дэлхийн хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулахуйц супер хувь хүмүүсийг бэлдэх талаар онцгой анхаарвал "Алт" хөтөлбөр хэрэгжүүлж авдрынхаа буланг маажин амиа аргацаахаас хавьгүй өгөөжтэй байхсан. Хөрсөн доорх эрднээс гадна хүмүүний толгой дахь эрдэм, авьяасыг үнэлэх алтан цаг үе хэлтэй бол хөлтэй гэдэг юутай үнэн үг болохыг нотлоод байнам бус уу...

Нэр томъёоны орчуулгын тухай

IT-гийн нэр томъёог орчуулах асуудлаар сүүлийн үед нэлээд яригдаж байх шиг. Би мэргэжлийн хүн биш, тэгээд ч мэдээллийн технологийн хөгжлөөс зуун жил хоцорсон нэгэн боловч орчуулах процесс нь өөрөө сонирхол татаад байгаа учраас жаахан илүү хошуулчихъя.
Мэргэжлийн нарийн нэр томъёог аль болох орчуулалгүй хэрэглэсэн нь дээр гэж яагаад өмнө нь яриад байснаа тайлбарлах гэж оролдъё.
Нэгэнт олон улсын хэмжээнд түгээмэл хэрэглэж хэвшсэн нэр томъёог тэр чигээр нь хэвшүүлбэл хүмүүсийн гадаад хэлний мэдлэгт нэмэртэй, нөгөөтэйгүүр бусад орны ижил төстэй мэргэжлийнхэнтэй харьцахад ч дөхөм байх болов уу. Монголоороо орчуулаад нэрлэчихвэл сайн л байна. Гэхдээ яг оновчтой орчуулаад, тэр нь хэрэглээ болоод хэвшинэ гэдэг хэцүү дээ. Зарим тохиолдолд нөгөө монголчилсон үгээ эргэж орчуулах ажил гарахыг ч үгүйсгэхгүй. Жишээ нь зураач нар будгаа найруулдаг зүйлийг оросоор палитра гэдгийг та мэднэ. Гэтэл үүнийг их олон жилийн өмнө хүчиндээд шахам "будаг нийлүүр" гэж нэрлэхээр тогтсон боловч өнөөдөр тэгж хэлж байгаа зураач алга л байна.
Харин гадаад үгийг гадаад хэвээр нь тэгэхдээ монгол дуудлагаар хэрэглэж хэвших бас нэг практик бий. Саяын палитра-г яг ингэж хувирган палийтр гэж хэлээд бүр хэвшчихсэн байх жишээтэй. Стартер-ыг астаачир гээд асаах гэсэн монгол үгрүү дөхүүлээд авчихсан, гараж-ийг гарааш, буфер-ийг гүүпэр, кесерово сечение-ийг хийсвэр хийх\хийлгэх\ гэхчлэн хэвшүүлснээс муудсан юм алга л байна.
Монголд л тохиолддог байгалын өвөрмөц хүндрэл болох зудыг олон улсын түвшинд үнэн зөвөөр ойлгуулах оновчтой үг ололгүй зуд гэдгээр нь нэрлэхээр тогтсон тухай хэдэн жилийн өмнө яригдаж байсан даа. Энэ бол олон хэлэнд орчуулахад тухайн үндэстэн, тэдний сэтгэлгээ,газар нутгийн онцлогоос болоод зудын язгуур чанар танигдахаа болихоос сэргийлсэн хэрэг гэж би ойлгосон. Өөрөөр хэлбэл цас хэзээ ч ордоггүй халуун орныхон бол нөгөө далайн хар салхи, үер усны аюулаараа л төсөөлөхөөс зуд гэж яг юу байдгийг огт мэдэхгүй. Энэ мэтийн огт хамаагүй мэт боловч асар олон хүчин зүйлүүд хэлний баяжилт, шинэчлэлд нөлөөлдөг.
Бас нэг зүйл гэвэл муу орчуулснаас огт орчуулаагүй нь дээр байдаг. Тухайлбал "агаарын цулс хувирахуй \трансформация воздушных масс\, хүчтэй болчимт амьд хэв шинж\сильный уравновешенный живой тип\ зэрэг нэр томъёонууд хэр монгол сонсогдож байна. Хэр идэвхтэй хэрэглэгдэж байна гэдэг бодох л асуудал.

Үгийн эрэлд бэдрэхийн жаргал зовлон

Монгол хэл агуу баян гэж билгүүн номч Ринчен гуай тэргүүтүүд бахархана. Монгол хэл даанч хомсхон үгтэй гэж доктор С.Лочин тэргүүтүүд толгой сэгсэрнэ. Нэг хэсэг нь аль талд орохоо эс мэдэн зайнаас ажисхийнэ. Ингэхэд эх хэл маань хэр баян бэ? Цагийн хувьсалд хэр автамхай вэ? Орчуулга хийхэд юуг түлхүү анхаарах вэ? Энэ мэтийн асуулт бодолд эргэлдэх нь олонтаа. Дээр нь "Залуу орчуулагчид өгөх зөвлөгөө-1,2"-ыг уншсан танихгүй танилууд маань орчуулга хийхэд хүндрэлтэй асуудлуудаар санал солилцох сонирхол ихтэй байгаа нь анзаарагдсан тул өөрийн бодлоо өгүүлэх минь.
Аливаа нэгэн хэлнээс нөгөө рүү орчуулга хийнэ гэдэг эн тэргүүнд тухайн буулгаж байгаа хэлээрээ илүү сайн сэтгэнэ гэсэн үг юм шиг байгаа юм. Монгол хэл рүү буулгалаа гэхэд энэ өгүүлбэрийг монгол хүн ингэж хэлж, ингэж хүлээж авна даа гэдгийг хамгийн түрүүнд бодож чадвал орчуулга сайн болно. Түүнээс биш нөгөө хэл дээрээ сэтгэх юм бол монгол үгтэй, гадаад галбиртай эрлийз бүтээл төрнө.
Хэл болгон өөр өөрийн гэсэн логиктой, тэр нь өөр хэлнийхтэй тохирохдоо тохирч, зөрөхдөө зөрдөг. Энэ зөрөөг хэр сайн номхотгож чадаж буйгаар нь орчуулагчийн чадлыг хэмжиж болно.
Зохиолч хүн сэтгэлд буусан бодлоо өөрийн дураар найруулан буулгаж болдог бол орчуулагчид тийм эрх байхгүй. Тэд бусдын бүтээсэн суварганы хэлбэр дүрсийг өөрчлөх эрхгүй. Чанар чансаа, өнгө будгийг нь муутгах эрхгүй. Тухайн хэлэнд байхгүй нэр томъёо, ойлголтыг утга оноон буулгахаас өөр аргагүй. Ийнхүү хязгаарлагдмал орчинд өндөр хариуцлага, хүнд дарамт дор зүтгэдэг амаргүй алба бол орчуулагчийн хөдөлмөр билээ. Үүнийг ойлгож үнэлэхээсээ муулж өөлөх нь их байдаг болохоор чухамдаа орчуулагч гэдэг тамд өөрийгөө сайн дураар тушаагчид байдаг. Тэдний оновчтой оноон буулгасан үг тухайн хэлийг баяжуулан сэлбэдэг. Нутагшин өөриймшдөг. Оновчгүй нь цагийн шалгуураар орхигдон хаягддаг. Анекдот гэдэг үгийг 1980-аад оны дундуур шог үг, шог яриа зэргээр орчуулж байснаа сүүл хавь руу онигоо гэдэг болсныг би тодхон санаж байна. Тэр цагийн нэртэй сэтгүүлч Тогмидын Даваадорж онигоо гэж хэвшүүлэх нь зөв гэж үзээд 1990 онд тийм нэртэй сонин гаргаснаар манай үгийн санд энэ үг зохих байраа нэгэнт эзэлж чадсан юм. Риск гэдэг үгийг 1990-ээд оны тэргүүн хагасаас эрсдэл гэж оноон орчуулсан нь тухайн үедээ жаахан хөндий сонсогддог байсан бол одоо нэгмөсөн өөриймшжээ. Энэ мэтээр шинэ үг үүсгэх нь зүйтэй ч дэлхий нийтээр нэг үгээр нэрлэж хэвшсэн зүйлсийг заавал орчуулах албагүй санагддаг. Түгээмэл бөгөөд тогтвортой нэр томъёо, тухайлбал IT-гийн нэр томъёонуудыг орчуулалгүй хэрэглэх нь аль ч утгаараа зүйтэй байх. Мэргэжлийн нарийн нэр томъёонуудыг орчуулах гэж оролдон орчуулга биш, тайлбар хийчихсэн байх нь олон тохиолддог. Ингэхийн оронд тэр хэвээр нь, зарим тохиолдолд монгол дуудлагаар ашиглаж хэвших нь дээр ч юм шиг.
Ном орчуулан хэвлүүлж буй залуу орчуулагчид өөрийн хэл найруулгадаа итгэхгүй тохиолдолд сайн редакторт хандах нь дээр. Редактор гэдэг үүний тулд л байдаг. Тэрээр орчуулагчийг халтирахад нь түшиж, хазайхад нь тулдаг үнэнч туслагч, замч нь. Орчуулгын ертөнцөд хол зам туулъя гэвэл сайн редактортой хамтрах нь хамгийн зөв сонголт, холч бодлого буюу.

Залуу орчуулагчид өгөх зөвлөгөө-2

Үгчилж орчуулах уу, утгачилж орчуулах уу? Аль нь дээр вэ гэж нэгэн нөхөр маань надад хандан асуужээ. Аль алинд нь давуу ба сул тал бий. "Алтан загасны үлгэр"-ийг Ц.Дамдинсүрэн гуай үгчлээгүй ч ямар гайхамшигтай боллоо? Гэхдээ эх зохиолынхоо онцлогийг хадгалж өөр хэлэнд буулгана гэдэг тун адармаатай, бас хорхой их хүргэдэг ажил л даа.Гайгүй хийвэл гайгүй орчуулга болно. Гайтай хийвэл хөөтэй оршуулга болно. Манайд орчуулахуйн урлагийн төлөө санаа тавьж, үлгэр үзүүлж байсан хамгийн том төлөөлөгч нь Бямбын Ринчен гуай. Түүний "Эх хэлээ энхрийлж, үгний боловсролыг эрхэмлэе", "Марк Твений минь махыг нь идэж дээ", "Шүлэг орчуулах эрдэм", "Энэтхэг яруу найргийн амт үнэрийг үлдээхсэн гэж..." гэхчлэн олон өгүүллийг манай мундаг орчуулагчдын нэг Г.Аким гуай 1991 онд эмхтгэн "Марк Твений минь махыг нь идэж дээ..." нэртэйгээр хэвлүүлсэн нь одоо хуучин номын дэлгүүрт хямдхан зарагдаж байна лээ. Гадаад хэлний боловсрол нэмэгдсэн, хэрэглээ ихэссэн, орчуулга хийхийг хүсэгчид олширсон энэ цаг үед хамгийн үнэтэй номын л нэг байх учиртай юмсан. Орчуулга, ялангуяа уран сайхны орчуулга хийх гэж байгаа залуус минь энэ номыг хэрэг болгоод нэг умшчихаарай. Саруул-Эрдэнийн сая гаргасан "Сонирхолтой хэл шинжлэл" номыг бас харчихаарай. Сайн сайн орчуулгуудыг эх зохиолтой нь тулгаж үзэх ч бас зүгээр л байдаг. Үүнээс гадна эх хэлнийхээ мэдлэгийг сайжруулахын төлөө хичээгээрэй. Монгол хэлээ мэдэхгүй байж орчуулга хийх гэх нь мохоо хутгаар яс сийлэх гэж оролдохтой л адил юм болно. Ялангуяа аль ч хэлний өвөрмөц хэллэг, хэлц үгнүүд, хар ярианы хэллэгийг сайн судлахгүй бол хол явахгүй. Оросоор как сельдей в бочке гэснийг монголоор үгчилж орчуулах уу, эсвэл бөгс эргэх зайгүй гэх үү, долгая песня гэснийг үгчлэх үү, нас гүйцэхгүй,туулж дуусахгүй зэргээр буулгах уу гэдэг бодох л асуудал. Түүнээс гадна тухайн зохиолын онцлогийг нь хадгалах гэдэг том ажил бий.Энэ л шалтгаан Шукшины өгүүллэгүүдийг монгол хэлнээ буулгахад хүндрэл учруулсаар өдий хүрч байх шиг... Эцэст нь Б.Ринчен абугайн нэгэн шүлгийг эрхэм орчуулагч танд сонирхуулъя.
ЭТГЭЭД ХЭЛ
Үг нь монгол, өгүүлбэр нь орос
Үзэхэд этгээд сонин хэл
Өв соёлоон үл тоомсорлон
Өнөөгийн байдал ийм болов
Зуун түмэн үгтэй хэлд
Зуд туссаныг үнэмшихүйеэ бэрх
...Хэвлэл сонин уншсан үдэшдээ
Хэлний шинжлэлтний нойр хулжаад
Хэвтэвч сэтгэлд эвгүй үг
Хэнхдэг дээр чулуу дарах мэт
Харь үгийн бүлхэнд хахаж
Харанхуй шөнө хар дарах мэт.

Залуу орчуулагчид өгөх зөвлөгөө

Саяхан нэг залуу орчуулагч орчуулж буй номынхоо хэсгээс үзүүлж зөвлөгөө авах үед хэлсэн зүйлээ тэр чигээр нь дор тавив. Бусад хүмүүст ч хэрэг болох нь юуны магад.

Орчуулгын талаар саналаа хэлэхэд

Баяр хүргэж, амжилт хүсье. Тун дажгүй орчуулга болсон байна.

Ганц нэг газар үгийн байрлал буруу байна. Ж нь: хоёр бага оврын фургон гэснийг бага оврын хоёр фургон гэх нь зүйтэй.

Зөв бичгийн дүрмийн хувьд эр, эм үгийн “ы” , “ий” –г буруу хэрэглэх дутагдал давтагдаж байна. Мөн “ь”–ийн байх, байхгүй газрыг нь хольж хутгажээ. Гэхдээ энэ бол сүртэй юм бишээ. Редактор тэртэй тэргүй засчихна.

Ер нь нэгэнт орчуулаад эх хэл дээрээ буулгачихсан текстээ 2-3 удаа гүйлгэн уншиж, үгийн эргэлтүүдээ сайтар нягтлах нь зүгээр байдаг. Өө сэв нь дарагдсан текст уншихад аяндаа урсаад явчихдаг бол өө сэвтэй нь болохоор нэг л явж өгдөггүй шүү дээ. Тэгэнгүүт нь тогтож сайтар ажигла. Үг бүрийг нь амандаа хэлэн анхааралтай унш. Тэр үед чинь “хүмүүс тийм амархан шинэ боломж олддоггүйг” гэснийг “хүмүүст шинэ боломж тийм амархан олддоггүйг” гээд засчихвал дээр ч юмуу гэсэн бодол аяндаа орж ирэх вий. Эхнийх нь амархан шинэ боломж гэсэн санаа, хоёр дахь нь шинэ боломж амархан олдоггүй гэсэн санаа байгаа биз?

Өөрийн чинь орчуулж буйтай адил хэлбэрийн бичлэгтэй номыг орчуулахад шинэ орчуулагчдын гаргадаг хамгийн том алдаа нь тэр тэгж хэлснээ тэгж хэлэв гэж товчхонд нь томъёолж болох хэсгүүд байдаг. Ж нь: “Аутсорсинг бол дэлхий дээр болж байгаа энэ нүсэр зүйлийн ердөө ганцхан хэмжигдэхүүн юм” хэмээн Нилекани тайлбарлаад... гээд цааш явахад тухайн хэлний (эх текстийн) онцлогт баригдаад өгүүлбэрээ төгсгөлгүй орхих нь элбэг байдаг. Өөрөөр хэлбэл чи эх текстийг бүрэн орчуулчихсан байдаг. Гэтэл монгол хэл дээр нөгөө өгүүлбэр, хэсэг чинь бүрэн төгсөөгүй мэт болчих нь бий. Энэ нь дараахь өгүүлбэртэй адил алдаа юм. “Чи бол сайн оюутан” гэж багш хэлээд “Гэхдээ чи үүндээ тайвширч болохгүй”. Энд ердөө “гэлээ, хэмээлээ, гэж хэлэв, гэж өгүүлэв” гэсэн төгсгөл нь дутагдаад буй хэрэг.

Энэ мэтийг анзааран засчихад чиний орчуулга тун дажгүй болох нь ээ. Амжилт хүсье.