ТЭГ БАЛАНС

Аливаа зүйлд хэмжээ хязгаар гэж байдаг. Хэмжээ хязгаараа алдсан зүйл утга учраа бас алддаг. Утга учраа алдаад ирэхээр үр дагавар нь эерэгээсээ эсрэг рүү тэмүүлж эхэлдэг. Энэ нь ялангуяа  завсрын, түр хугацааны зүйлд бүр  их хамааралтай. Тэгвэл Монгол Улсын нэг системээс нөгөө рүү  шилжих шилжилт яг ийм байдалд орчихоод байна. Нийтийн өмч нэрийн дор хэн нь ч ямар ч өмчгүй байсан нийгмээс өмчийн олон хэлбэртэй эдийн засгийн эрх чөлөөт нийгэм рүү шилжихэд хугацаа хэрэгтэй нь мэдээж. Гэхдээ өлгийтэй нялх байсан хүүхэд өрх толгойлох хүртэлх хугацаа зарах нь хэр бодитой вэ?  Үнэхээр шилжиж дуусахгүй байна уу, эсвэл шилжилтийн эцсийн цэгийг хаана хэзээ хатгахаа мэдэхгүй байна уу?

Хорин дөрвөн жилийн өмнө хувьдаа өнчин ишиггүй байсан мянга мянган хүн өнөөдөр өмчтэй, өөрийн гэсэн бизнестэй болж, хувийн сектор улс орны ачааны хүндийг нуруундаа үүрч байна. Тэд нийгмийн томоохон төсөл хөтөлбөрүүдийг аваад явж чадахуйц хэмжээнд нэгэнт хүрчээ. Монгол улсын 90 мянга гаруй  аж ахуйн нэгжийн 100 гаруйхан нь л төрийн өмчит компани бөгөөд хувийн өмч нийт өмчийн ерээд хувийг эзлэж байна.

Монгол Улс Парламентын засаглалтай болж, засаг захиргааны нэгж, бүтэц өөрчлөгдлөө. Иргэдийн  оюун санааны эрх чөлөө болоод бусад үндсэн эрхүүд баталгаажлаа.  Хууль эрхзүйн орчин эрс өөрчлөгдлөө. Татварын орчин шинэчлэгдэж олон төрлийн татварын систем үйлчилж эхэллээ. Хамгийн гол нь хүмүүсийн сэтгэхүйд ч өөрчлөлт гарч, асуудалд хандах хандлага нь эрс өөр болжээ. Өөрөөр хэлбэл шилжилт нэгэнт хийгдчихсэн, бүх зүйлд чанарын өөрчлөлт гарч, зарим нь анх байснаасаа 180 хэмээр эргэчихээд байна.    

Төрд хувьсгалын чанартай шинэчлэл хийх цаг нь болсныг  “Том төрөөс ухаалаг төр рүү” үндэсний зөвлөлдөх уулзалт дээр Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж зарласан. Тэрээр “Бид 24 жил дураараа хурдаллаа. Одоо мориноосоо буугаад ярилцах цаг болсон. Мориор бол морио сэлгэх, онгоцоор бол ээлж хийх цаг болжээ”  гээд том төрөөс ухаалаг төр өөд замнах арга зам, гарц, ирээдүйн дүр зургийг нь хүртэл танилцуулсан.

Гэхдээ энэ бол асуудлын зөвхөн нэг тал нь гэмээр байна. Бид эдийн засгийн харилцаа, үнэлэмж, хандлагадаа эргэлт хийж, улс орноороо зах зээлд бүрэн шилжлээ гэдгээ албан ёсоор зарлаж,  Монгол Улсын өмчийн балансыг Тэгээс эхлүүлэх нь чухал байна. Өөрөөр хэлбэл ардчилсан хувьсгалаас өмнө байсан хийгээд түүнээс хойш бий болсон нийт өмчийнхөө тоо хэмжээг үнэн зөв гаргаж, монголчуудын хэн нь ямар хөрөнгө орлоготой болсныг мэдэж байж бид хөгжлийн замаа зөв төлөвлөнө. Эдийн засгийн боломж нөөцөө зөв эргэлтэд оруулна.

Өнгөрсөн 24 жилд хүмүүс янз бүрийн аргаар хөрөнгөжсөн. Ганзагын наймаанд гүйж, гахай үүрэн зүтгэж бага багаар хуримтлалтай болсон нэг хэсэг бий. Өрөнд орж хоёр чихээ огтлуулахаас айлгүй зээл аван зүтгэсэн нэг хэсэг бий. Уул уурхайн салбараас боссон нь бий. Хуулийн цоорхой, төрийн хяналт сулаас буруу аргаар хөрөнгөжсөн нь бий. Дээрэм луйвар хийж, заль мэх гаргаж, бусдын нулимс урсган бэлжсэн хүмүүс ч бий. Энэ бүгдийг ухаж, хэн нь хэрхэн хөрөнгөжсөн түүхийг ярина гэвэл барагдашгүй хэрүүл, дарагдашгүй зарга үүснэ. Ер нь хүн амын тодорхой хэсэг хөрөнгөжих үйл явц ийм л замаар явдгийг бусад улс орны түүхээс бид хангалттай сайн мэднэ.

Хувийн өмчийг үзэн ядах сэтгэлгээний үлдэц, тэр надаас илүү их баяжчихлаа гэсэн атаархал, шударга ёс үйлчлэхгүй байгаад бухимдсан бухимдал, азгүйтсэн хэсгийн харамсал  зэрэг олон хүчин зүйл шударга ба шударга бус янз бүрийн аргаар хөрөнгөжсөн хүмүүс айдаст автах, хөрөнгө орлогоо  нуух, далд эдийн засаг хөгжих хөрс суурь болж эхэллээ.

Өнөөдөр Монгол улсын нийт бэлэн мөнгөний 40 орчим хувь нь гар дээр эргэлдэж, нийт өмчийн мөн тэр орчим хувь нь бүртгэлээс ангид байна гэсэн тойм судалгаа байна. Зарим нь мөнгөө гадаадад байршуулж, харийн улсуудад үл хөдлөх хөрөнгөтэй болж байна. Хууль хүчний байгууллага, АТГ-аас айгаад бусдын нэр дээр бүртгүүлсэн хөрөнгө нь үрэн таран болж, хүмүүс хоорондын зөрчил, бухимдал ихсэж байна. Хөрөнгөжсөн хэсгийн айдас, алдаан дээр нэг хэсэг нь тоглон өмч хөрөнгөнөөс нь хүссэнээрээ эс гэхэд чадахаараа салгаж байна. Энэ бүхний үр дагавар нь үзэн ядалт, хардалт, өс хонзон, дайсагнал авчирсаар  эцэстээ улс орны тогтворгүй байдал, хямрал руу л түлхэнэ. Нийгмийн аль ч давхаргын хэнд нь ч ашиггүй байдал руу л хөтөлнө.  Үүнээс хэн хохирох вэ? Монголчууд бүгдээрээ хохирно. Үүнийг хаа хаанаа ойлгож эрүүл ухаанаар хандах цаг нэгэнт болжээ.

Монгол хүний өмч бол хувь хүний өмчөөс гадна Монгол улсын эдийн засгийн салшгүй хэсэг, эд эс нь, монголчуудын хурааж хуримтлуулсан нийт хөрөнгө эргэлтэд бүрэн орох тусмаа хөгжлийн хурдац нэмэгдэнэ гэдгийг хаа хаанаа ойлгож, хэн хэрхэн хөрөнгөжсөн асуудлыг нэг удаа хүлцэх хэрэгтэй байна. Хөрөнгөний эх үүсвэр буруу зөв, бохир цэвэр гэдэг асуудлыг шилжилтийн үетэй нь хамт хааж орхиод Монгол улсын нийт өмчийн балансыг Тэгээс эхэлье. 

Өөрөөр хэлбэл ОХУ-д хэрэгжүүлсэн шиг, эсвэл манай зарим хүмүүс яриад байгаа шиг эдийн засгийн өршөөлийн хууль гаргах биш, харин илүү өргөн далайцтай алхам хийе. Том харж том сэтгэе.

Өмч хөрөнгийн Тэг баланс хийснээр манайх ямар хэлбэрийн хичнээн хэмжээний өмчтэй нь тодорхой болно. Монгол улсын эдийн засагт эргэж буй мөнгөн хөрөнгийн хэд нь гар дээр байгаа, хэдэн хувь нь гадаадад байгаа нь тодорхой болно. Зах зээлийн энэ үед түүчээ нь болж хөтлөх  чадвартай хичнээн хөрөнгөтөн, хичнээн том компани бий болсныг олж харна.  Шилжилтийн хугацаанд хэн нь дундаж хөрөнгөтэй болж, хэн нь  өмчгүй, мөнгөгүй үлдсэн нь  ялгараад ирнэ. Ингэснээр улс өөрөө зах зээлийн төлөвлөлтөө зөв хийж, хөгжлийн зөв замаа тодорхойлж чадна. Мөнгийг хавтгайд нь тараагаад байх уу, үгүй юу гэдэг бодлого тодорхой болно.

Санхүүгийн чадавхи сайтай ямар компаниуд байгааг үнэн зөвөөр мэдсэний үндсэн дээр төр тэднээр юу хийлгэх, хэрхэн дэмжих, хүч боломжийг нь хэрхэн ашиглах бодлого тодорхой болно. Гаднаас босгосон бондын мөнгийг гаднын компани руу урсгаад алдчихдаг гаж үзэгдлийг арилгаж, үндэсний баялгийг үндэсний компаниуд бүтээдэг болгомоор байна.

Хувь хүн босгоод үндэсний  хэмжээнийх болгосон компанийг төр нь бодлогоор дэмжиж, олон улсын хэмжээнийх болгож яагаад болохгүй гэж? Монголд өөрийн Билл Гейтс төрж яагаад болохгүй гэж?

Нийгмийн дундаж хэсэгт хандсан бодлого тодорхой болно.  Нийгмийн сэтгэлгээг гүйцээгүй, өмчгүй, мөнгөгүй, юу ч үгүй үлдсэн хэсгээ хэрхэн анхаарах бодлогоо зөв тодорхойлж чадна.

Ингэж өмчийн хэмжээгээ бодитой тогтоож, эдийн засгийн чадавхиа зөв тооцож,  нийгмийн бүх давхаргад хандсан бодлогоо оновчтой тодорхойлоход л Тэг баланс хэрэг болно. Ингэж өмчийн Тэг балансаар зах зээлийн эрүүл уур  амьсгал бий болгохгүй бол, шилжилтийн үеийг цэглэж хөгжлийн үүдийг нээхгүй бол бид өнөөгийн байдлаараа хол явахааргүй байна. Зөрчил гаргавал л шоронд хориод, мөнгөтэй хөрөнгөтэй хэсгээ айдаст автуулаад байвал юу болох вэ? Хөрөнгө мөнгөний урсгал гадагшаа чиглэж, бэлтэй хэсэг нь дүрвээд гарчихвал хэн хожих вэ? Энд эргэлтэнд орж эдийн засгийг тэлж хөгжүүлж байх ёстой хөрөнгө харьд байх нь бидэнд ашигтай юу? Өнөөдөр нэг хэсэг нь өмчөө бүртгүүлэх гэхээр шоронд орчих гээд, мөнгөө ил гаргая гэхээр гэмт хэрэгтэн болчих гээд байгаа, төр засаг нь болохоор хариас бадар бариад, өр зээл тавиад явж байгаа утгагүй, ойлгомжгүй байдлаа өөрчлөхгүйгээр бид хөгжих үү?

Нийтлэг эрх ашгийн үүднээс шилжилтийн үеийг цэглэж, хэн хэрхэн хөрөнгөжсөн асуудлыг эргэж сөхөхгүйгээр хаасан хууль гаргаж, хүмүүс нуусан далдалсан хөрөнгөө ямар ч айдасгүйгээр ил гаргах, бүртгүүлэх, хууль  ёсоор эдийн засгийн эргэлтэд оруулах нөхцлийг нь бүрдүүлж өгмөөр байна.

Том үйл хэрэг том эрсдэл дагуулдаг, бас том сургамж авчирдаг нь жам ёсны гэмээр зүйл. Тэгэхээр шилжилтийн үед хэн хэрхэн хөрөнгөжсөн нь одоо чухал биш, харин нэгэнт хуримтлуулсан хөрөнгө, мөнгийг Монголын минь баялаг гэдэг том бодлогоор харж эдийн засгаа тэлэх, дахиад алдаа хийдэл гаргахгүйн тулд бүх өмчөө бүртгэн балансаа Тэгээс эхлэх, харин үүнээс хойш бол шударга бусаар хөрөнгөжих оролдлогод ямар ч орон зай өгмөөргүй байна.

Далд нууц байгаа ихээхэн хэмжээний хөрөнгийг ил болгох хууль эрхзүйн орчныг нь бий болгосноор зах зээл тэлж, үйлчилгээ нэмэгдэж, ажлын байрууд бий болохоос гадна хамгийн гол нь хүмүүс хардаж хагаралдаж биш харин хамтарч ажиллах сэтгэлгээ бий болно. Тийм учраас байгууллага, иргэд нуусан мөнгө хөрөнгөө хуулийн хамгаалалт дор ил болгох нөхцлийг нэн даруй бүрдүүлж өгье. Ингэж ил болгосныхоо дараа өмчөө Тэг балансаас эхлэе.

Татварын өршөөлийн хууль зургаан сар үйлчилж ердөө гуравхан мянган компани хамрагдахад 4 тэрбум  доллар ил болж, тухайн үедээ Монголын эдийн засгийн өсөлт 17 хувьд хүрэхэд онцгой нөлөөлсөн гэдэг. Миний хэлж байгаагаар хийж чадвал үр ашиг нь түүнээс хэдэн арав дахин илүү байх болно. Үүнийг би Монгол улсын хөгжлийн шинэ гараа болно гэдэгт итгэлтэй байна. Улстөрийн намууд, нийгмийн янз бүрийн төлөөллүүд энэ асуудлаар  харилцан зөвшилцөөсэй, ялангуяа эдийн засагчид, мэргэжлийн хүмүүс санаа оноогоо хэлээсэй, ажил хэрэг болгоосой хэмээн хүснэ.

Сэтгүүлч Б.Галаарид

Эх сурвалж: "Үндэсний шуудан" сонин. 2014.02.19.

Газрын баялгийг ганц л удаа ухна, тархины баялгийг насан турш ухна

Б.Галаарид ("Гэрэлт Цалиг" сонин )
Хүн төрөлхтний түүхэнд агуу зохион бүтээгч гэдгээрээ мөнхөрсөн Томас Эдисон “Зохион бүтээхийн тулд бөөн хог, ургуулан бодох сайн чадвар хэрэгтэй” гэсэн байдаг. Бөөн хогноос өмнө нь хэзээ ч байгаагүй бүтээгдэхүүн, бүр бизнесийн бүхэл бүтэн салбар хүртэл бий болгож чаддаг нь түүний ургуулан бодох чадвартай салшгүй холбоотой байжээ. Харин өндөр технологийн эрин буюу энэ цаг үед бөөн хог хэрэггүй болж, бөөн санаа үнэд орж байна. Үүний бодит нотолгоо нь Forbes-ын гаргасан жагсаалт юм. Forbes тэрбумын орлого олсон 10 бүтээлийг нэрлэсний тав нь Америкт бүтээгджээ.

1. Мишель Ферреро, түүний гэр бүл. Европ. 10 тэрбум
Санаа: Шоколадыг өглөөний цайны бүрэлдэхүүн хэсэг болгохын тулд бутербродын зориулалттай тосыг шоколадтай болгох.
Феррерогийн гэр бүл Европын шоколад үйлдвэрлэгч томоохон нэгжийн нэг. Ferrero Rocher, Nutella, Tic Tac, Kinder Eggs тэдний брэндүүд.Бизнесээ Азид өргөжүүлж, ялангуяа Хятадын зах зээлд ихээхэн орон зай эзэлсэн.Мишель Ферреро Монте-Карлод, хөвгүүд нь Бельгид амьдардаг.

2. Брэд Хьюз. 5.3 тэрбум $
Санаа: Автозам дагууд хүссэн хүн тээш хадгалуулах автомат хадгаламжийн газар нээх.
Тээш хадгалах чиглэлээр үзүүлж буй үйлчилгээгээрээ Брэдийн Public Storage компани Америктаа хамгийн том. Тэднийх 2 мянган салбартайгаар үйл ажиллагаа явуулдаг. Үл хөдлөх хөрөнгийн нэгэн компанид топ менежерээр ажиллаж байхдаа энэ санааг анх олж, өөрийн бизнесээ эхлүүлжээ.

З.Лаурен Ральф. 5 тэрбум $
Санаа: жирийн поло цамцан дээр морины дүрстэй шошго нааж, 50 доллараар үнэлэн хэрхэн борлогдохыг нь үзэх.
Бронкст төрсөн Ральф Лаурен алдарт Polo-гоо үйлдвэрлэж эхлэхийн тулд 1967 онд анх 50 мянган доллар зээлжээ. 1994 онд өөрийн компанийн 20 хувийг Goldman Sachs фирмд 138 сая $-аар заржээ.

4. Жефф Бизос. 4,4 тэрбум $
Санаа: Номын дэлгүүр рүү явж цаг алддаг хүмүүсийн цагийг нь хэмнэхийн тулд интернэтээр зарах.
Дэлхийн хүчирхэг виртуаль дэлгүүр болох Amazon.com-ыг үндэслэв. Бизос Техас, Флоридад өссөн бөгөөд их сургууль дүүргээд Уолл-стрийтэд ажиллаж байв. Тэгээд гучин насандаа амьдралын том эргэлт хийхээр зориглон интернетээр ном зарж эхэлжээ. Анхны оффис нь Сиэтлийн нэгэн гарааж байв. Жефф 1997 онд тэрбумтан болжээ.

5. Тай Уорнер. 4,5 тэрбум $
Санаа: Энхрий сайхан нэртэй бяцхан зөөлхөн хулганан тоглоомыг цуглуулгын үнэт зүйл болгохын тулд маш цөөхнөөр үйлдвэрлэх.
Уорнер Бинни нэрт хулганыг үйлдвэрлэж, хүү нь энэхүү зөөлөн тоглоомыг зарахын тулд сургуулиа хаяжээ. Бинни хулгана 1986 онд гарч ирэнгүүтээ адил төстэй бүтээгдэхүүнүүд дундаа тэргүүлж эхэлжээ.Уорнер тэндээс олсон ашгаа үл хөдлөх хөрөнгө болгож, Нью-Йоркийн хамгийн үнэтэй, нэг өрөө нь хоногийн 30 мянган долларын зочид буудлыг бариулжээ.

6. Калео Ювидиха, Тайланд, 3.1 тэрбум $. Дитрих Матешиц, Австри. 3,1 тэрбум $
Санаа: Тамирчид, шөнийн амьдралд дурлагсдад зориулжсахар-кофейноор В витаминаар баялаг, эрч хүч нэмдэг ундаа хийж зарах.
Ювидиха, Матешиц хоёр Red Bull-ээ байгуулж, спортоор хичээллэж, идэвхтэй амьдралаар амьдрагч залууст зориулсан энергийн ундаа хийж эхлэв. Энэ ундааны жилийн борлуулалт 3.4 тэрбум $-т хүрсэн байна. Энэ брэндийг хоёул 49:49 хувиар эзэмшдэг. Уралдааны "Формула 1", хөл бөмбөгийн Red Bull Salzburg , мөн New York Red Bulls гэсэн хоёр багийн эзэд. Ювидиха нь хувийн тай эмнэлгийн сүлжээтэй. Мөн Тайландад энергийн ундаа үйлдвэрлэгч, 170 сая долларын өртөгтэй TC Pharmaceuticals компанитай. Матешиц нь агаарын тээвэртэй холбоотой бизнес төслүүд хэрэгжүүлдэг.

7. Марио Моретти Полигатто. Итали. 3 тэрбум $
Санаа: хүмүүсийн хөлийг хуурай, шивэргүй байлгах зорилго бүхий бяцхан нүхнүүдтэй өсгий бүхий гутал үйлдвэрлэх.
Geox shoes компанийг үндэслэгч. 1994 онп Невадад ууланд авирч явахдаа “амьсгалдаг” гутал хийх санаагаа олжээ. Тэр үед маш халуун байсан болохоор хөл нь их хөлөрч, кроссовканыхаа уланд нүх гаргахад хүрсэн байна. . Тэгээд санаагаа Nike-д зарах гэсэн боловч тэд төслийг нь тоож харсангүй.
Өдгөө Мариогийн өөрийнх нь фирм жилд 16 сая хос гутал борлуулж байна. Ромын пап хүртэл түүний үйлчлүүлэгч.
Тэрээр үнэтэй машин, араб адуу, хуучин мотоцикль зэргийг сонирхон цуглуулж, чөлөөт цагаараа нүдний шил засах хообийтой.

8. Жеймс Дайсон. Англи. 1,6 тэрбум $
Санаа: Тоосыг 320 км/цаг, түүнээс дээш хурдтайгаар сорох, тоосоо гадагш алддаггүй тоос сорогч бүтээх.
1993 онд Англид анх танилцуулсан тоос сорогчоо 5127 удаа хийж үзэж байж бий болгожээ. Дайсоны DC12 загварын тоос сорогч хамгийн сайн тоос сорогчтой гэгддэг Японы зах зээлд хүч түрэн орж, Sharp, Sanyo-г нь борлуулалтаараа гүйцээд байна.
9. Ханс ба Поль Райгели, ХБНГУ. 1,5 тэрбум $ (тус бүр)
Санаа: Амтлаг, янз бүрийн хэлбэртэй зажилдаг чихэр хийх.
Дэлхийн хоёрдугаар дайны дараа ах дүү хоёр гэр бүлийнхээ чихрийн үйлдвэоийг дахин сэргээсэн байна. Одоо тэдний хүүхдүүдийн жилийн эргэлт нь 2 тэрбум $ болоод байгаа юм. Чихрийн төрөл зүйлийг ихэвчлэн Ханс бодож олдог. Тэрээр комикс ном уншиж, хүүхэлдэйн кино үзсэнийхээ дараа ихэвчлэн шинэ санаа бодож олдог.

10. Говард Шульц, 1,1 тэрбум $
Санаа:Америкийн өнцөг булан бүрт кофены дэлгүүр ажиллуулах
Кофейны хаан, Starbucks сүлжээний эзэн Шульц Бруклинд өсч, , Умард Мичиганы их сургуульд сурсан. Нью-Йорк анх ирээд шведийн аяга, сав суулга зардаг байжээ. Италид жуулчилж явахдаа экспрессо зардаг бар нээх хүсэлд автсан ч боссууд нь “Үгүй” гэсэн хариу өгчээ. Тэрээр 1985 онд өөрөө уг бизнесийг эхлэхээр зориглож, 1992 онд өөрийн компанийн үнэт цаасыг нийтэд худалдаалж эхлэв. Өнөөдөр түүний 12 мянган цэгээр долоо хоногт 40 сая америк хүн үйлчлүүлж байна.

Мэдлэгийг мөнгө болгож, бүтээгдэхүүндээ мэдлэг шингээж байж Монгол хөгжинө

Б.Галаарид ("Зууны мэдээ" №236. 2009.10.09)
Эрдэмтэн зохиолч Л.Түдэв монголчууд дэлхийн хөгжлийг хөөж гүйцэхгүй бол угтаж тосон зам нийлье гэсэн нэгэн уран санааг хэдэн оны жилийн өмнө бичиж билээ. Энэ бол зүгээр нэг гоё үг биш, ерөөсөө бид богино хугацаанд хурдтай хөгжье гэвэл хөгжлийн стратегиа эргэн харж өөрчилж, бусдын яваагүй зам харгуйгаар дөтлөн тэдэнтэй алхаа нийлүүлье гэсэн маш прагматик санаа гэж би ойлгосон. Уг нь монголчуудын их тэсрэлтийн үе болох арвангурав, арвандөрөвдүгээр зуунд гадаадын улс орныг тэгшитгэн түвшитгэх, байлдан дагуулах цэрэг дайны үйлд ихэд хэрэглэдэг байсан арга л даа. “За, монгол цэргүүд тэрүүгээр тэрүүгээр яваад энд иртэл тэдэн сар, төдөн хоног болно” гэж нөгөө талынхан тооцоолчихоод аажуу уужуу сууж байтал нь нөхдүүд газрын бартаа, уулын өндрийг үл тоон зам товчлоод гэнэтхэн ороод ирдэг байж. Технологийн хөгжил асар их боломжийг дэлхийн улс орон болгон, хүн бүрт адил тэгш олгосон энэ цаг үед ингэж амдаж тосох боломж бидэнд үнэхээр бий. Хэдэн жилийн өмнө цахим ертөнцийн эчнээ танил болж, аутсорсинг, инновац, мэдлэгт тулгуурласан эдийн засаг, виртуал ертөнц гэхчлэн тухайн үедээ шинэлэг агаад ер бусын сонин сэдвүүдээр мэдээлэл, санал солилцож явсан блогч анд маань саяхан намайг нэгэн хүнтэй танилцуулж, хөгжлийн сэдвээр ярилцахыг санал болголоо. Шинэ танилыг маань Булгаагийн Ганбат гэдэг. Түүнийг сонсож, түншиж хэсэгхэн зуур хөөрөлдөөд салсны дараа хийж буй ажлынхаа талаар ярьж байхдаа энэ залуу нийт монгол хүний нийтлэг сайхныг эрэлхийлж, түүнд хүрэх арга замаа олчихсон мэт нүдэнд нь гэрэлтэж байсан гал сэтгэлээс ер гарсангүй. Эцэст нь түүний ярьсныг уншигчидтайгаа хуваалцахгүй байх нь дэндүү аминчхан хэрэг хэмээн шийдэж эдгээр мөрийг бичиж сууна. Уг нь би асуулт тавиад л, ярилцагч маань түүнд хариулсан уртын урт ярилцлага хийж болох л байх. Гэвч түүний сэтгэлд хадаатай явдаг бодлуудыг түүвэрлэн хүргэх нь илүү өгөөжтэй гэж шийдэв.
***
Манай Монгол Улс зах зээлийн эдийн засаг руу шилжих шилжилтийг их буруу эхэлсэн юм. Зах зээл өөрөө бүхнийг зохицуулна, эрэлт нийлүүлэлтийн зарчмаар бүх зүйл аяндаа цэгцэрч хөлөө олоод явчихна гэсэн үзэл бодол давамгайлж байсан. Үүнээсээ болоод хорь шахам жил ямар ч бодлого, төлөвлөлтгүй явчихсан. Үр дүн нь тодорхой. Хэдхэн жилийн өмнө батлагдсан Үндэсний хөгжлийн цогц бодлогыг эс тооцвол бидэнд хөгжлийн үзэл баримтлал гэж байсангүй. Яаж хөгжих вэ, хаашаа ямар замаар явах вэ гэдэг тодорхой бодлого байх хэрэгтэй биз дээ. Хөгжлийн тодорхой цэгт хамгийн шулуун замаар явж очих нь мэдээж хамгийн сайн арга. Гэхдээ манайх шиг геополитикийн өвөрмөц орчин, уудам нутаг, цөөн хүн ам, 50 сая толгой мал, ихээхэн газрын баялаг бүхий оронд тохирох өөрийн гэсэн зам хэрэгтэй. Стратегийн үүднээс зарим зорилгод шулуун замаар, зарим зорилгод тойруу замаар хүрэхээс өөр аргагүй. Өөрөөр хэлбэл уран нүүдэл хэрэгтэй. Тэгэхээр үүнийг хэн тодорхойлох вэ? Төлөвлөгчид үү? Үгүй. Стратегичид л тодорхойлно. Төлөвлөгч хүн бол хэзээ ч стратегич байдаггүй.
***
Аж үйлдвэрийн салбарын дотоодын нийт бүтээгдэхүүнд эзлэх хувийг оноор нь гаргасан үзүүлэлт энэ байна. Өнгөрсөн хоёр жилд л гэхэд манай боловсруулах үйлдвэр ДНБ-ий 6.1 хувийг эзэлжээ. Уул уурхай, олборлох үйлдвэр тэгэхэд бараг гучин хувийг эзэлж байна. Тэгэхээр бид боловсруулах үйлдвэрээ хөгжүүлж, эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж дэлхийн зах зээлд гаргахгүй бол хэзээ ч олигтой хөгжихгүй. Түүхий эдийн үнийг глобал зах зээл л тодорхойлдог. Харин бүтээгдэхүүний үнийг үйлдвэрлэгчид тогтоодог. Тэгэхээр зэсийн баяжмал гаргахад үнийг нь гадаад зах зээл тогтоож өгөөд, бид тэр үнээр нь л борлуулна. Харин боловсруулаад эцсийн бүтээгдэхүүн болгож гаргавал үнээ бид өөрсдөө тогтооно. Нэмүү өртөг шингээсэн бүтээгдэхүүнээ өөрийн хүссэн үнээр зарна. Энд л зарчмын ялгаа, бас бидний алдаа байгаа юм.
***
Гадаад зах зээлээ зөв тодорхойлж бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэе л дээ. Жишээ нь, өнөөдөр Хятадын нийт хүн амын 10 хувь нь сард 2000$-оос дээш орлоготой хүмүүс байна. Өндөр хөгжилтэй оронтой харьцуулахад жирийн мэт боловч хэрэглээ нь дундаж хятад хүнийхээс хавьгүй илүү чанаржсан 120 сая хүн байна гэсэн үг. Энэ 120 сая хүн экологийн цэвэр бүтээгдэхүүн хэрэглэхийн тулд гадаадаас мах, төмс импортлож байна. Энэ чинь том зах зээл биш гэж үү? Бид өөрийн хэрэгцээнээс илүү үйлдвэрлээд энэ зах зээл рүү нэвтэрч яагаад болохгүй гэж?
***
Малайз улс хөгжлийн өнөөгийн түвшинд хүрэхэд нефтийн үйлдвэрлэл чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Экспортод түшиглэн хөгжилд хүрсэн. Гэтэл нефтийнх нь нөөц 3-5 жилийн дараа дуусна. Тэд манай нефть дууслаа гээд халаглаад сууна уу? Үгүй, тэд энэ хугацаанд бий болгосон баялагтаа түшиглээд дараагийн хөгжлийн сууриа тавьж байна.
Дэлхийн эдийн засгийн хямралын үеэр АНУ автомашины үйлдвэрлэлээсээ үндсэндээ татгалзаж, ихэнх үйлдвэрээ зарж байна. Асар олон салбарыг араасаа чирсэн, ажиллах хүчний нүсэр том багтаамжтай энэ салбараасаа АНУ яагаад татгалзав? Хөгжлийн бодлогоо нэгэнт тодорхойлчихсон, тэргүүлэгч гүрэн байх байр сууриа бэхжүүлэхийн тулд аж үйлдвэрийн ийм том салбараас татгалзаж, технологийн бүр өндөр түвшний үйлдвэрлэл рүү хандаж байна. Технологийн давуу тал бүх юмны давуу тал гэдгийг тэд аль эрт ойлгочихсон учраас нэгэнт эдийн засгийг чирэгч салбар биш болсон автомашины үйлдвэрлэлээсээ татгалзаж байна. Бид ч гэсэн ийм л түвшинд сэтгэж, ажиллах ёстой.
***
Социализмын үед оросууд Монгол Улсыг 1988-2005 онд хөгжүүлэх төлөвлөгөөг иж бүрнээр нь хийж, бүр биотехнологи, геотехнологи, химийн аж үйлдвэрийг хөгжүүлэх асуудлыг тусгачихсан байсан юм билээ. Гэтэл бид одоо илүү нээлттэй орчинд, илүү мэдээлэлтэй, боломжтой нөхцөлд байгаа мөртөө бодлогоо зөв тодорхойлж, хэтийн болон дунд хугацааны стратегиа оновчтой сонгоогүйгээс өрсөлдөх чадварын индексээр дэлхийн 135 орноос 117-д нь л нэг юм явж байна. Аймгуудаас гэхэд Өмнөговь аймаг л 300 гаруй эрдэмтэн судлаач дайчилж байж суурь судалгаагаа дэлхийн стандартаар хийж чадлаа. Бусдад нь алга. Гэтэл энэ чинь аймаг бүү хэл компани болгонд байх ёстой эд. Хөгжил эндээс л эхэлнэ.
***
Өвөг дээдэс маань бидэнд Оюутолгой, Тавантолгой гээд байгалийн асар их баялгийг өвлүүлж үлдээсэн нь факт. Үүнийг бид ашиглах ёстой. Гэхдээ яаж? Хүний нөөц, дэд бүтэц, технологи, үндэсний аюулгүй байдал гээд олон асуудалд бодлогоор хандах ёстой. Эдийн засгийн бүтээмж өндөр, экологийн хувьд хоргүй, хамгийн гол нь сүүлийн үеийн, дэвшилтэт залуу технологи хэрэглэхийг бид бодлогоор шаардах ёстой байсан. Ер нь хөрөнгө оруулагчийн санал болгосон технологийг биш, өөрсдийн судалж нягталсан технологийг зөвшөөрдөг хэлбэр рүү бид цаашид шилжих ёстой.
Технологи бол хүнтэй л адил төрж, өсч, өтөлдөг. Нэг технологиос олсон баялгаар илүү үр дүнтэй өөр нэг шинэ технологийг боловсруулж байдаг. Тиймээс технологийн хувьсалд мэдрэг байж, түүнийг судалж, авч хэрэгжүүлж чадвал бид амархан хөгжинө.
***
Монгол Улс хөгжье гэвэл инновацийг хөгжүүлэх хийх хэрэгтэй. Үүний тулд асар олон зүйлийг өөрчлөх хэрэгтэй байна. Шинэтгэл хийхийн тулд яаж хийх эрх зүйн орчныг нь бүрдүүлж, юу хийх бодлогоо гаргаж, түүнийг хийх хүмүүсээ бэлдэж, одоо байгаа институцийн тогтолцоог өөрчлөх ёстой.
Өнөөдөр бид шинжлэх ухаандаа жилд төсвөөс 16 орчим тэрбум төгрөг зарцуулж байна. Эрдэм шинжилгээний 60-аад хүрээлэн, арваад их дээд сургууль, 2000 орчим судлаач ажилтан энэ мөнгөөр жилд 400 гаруй төсөл хэрэгжүүлж үр дүнд нь 150 орчим шинэ патент санаа, бүтээл бий болгодог. Харамсалтай нь эдгээр 150 патентуудыг хэн ч лицензийн гэрээгээр авч ашиглахгүй байгаагаас эдийн засгийн эргэлтэд орж мөнгө болж чадахгүй байна.
Мөнгийг мэдлэг болгохыг шинжлэх ухаан гэдэг л дээ. Гэхдээ тэр мөнгөөр бий болсон мэдлэгийг эргүүлээд мөнгө, баялаг болгох механизм нь ажиллахгүй байна. Уг нь инновац гэдэг чинь л мэдлэгийг мөнгө болгох ажил юм шүү дээ. Мэдлэгийг мөнгө болгодог аж үйлдвэр, үйлдвэрлэлийг эрхлэгч энтерпренерүүдийг бий болох хэрэгтэй байна. Тэгэхээр ийм мэдлэгт суурилсан эдийн засгийн үндсийг тавих боломжтой бөгөөд үүнд төр гол үүрэг гүйцэтгэж, үндэсний хөгжлийн цогц бодлого, стратегиэр хангаж өгөх ёстой.
Бизнесийн салбарынхан ч гэсэн нэг технологи оруулж ирээд элтэл нь мөлхүүлдэг идэвхгүй хэрэглэгч биш, технологийн шинэчлэлийн хойноос эрчтэй хөөцөлддөг энтерпренерүүд болмоор байна. Жишээ нь, манай гол түүхий эдийн нэг ноолуураар франц, италиуд бизнес хийж байна. Үндэсний үйлдвэрлэгчид маань ноолууран бүтээгдэхүүнээ “бөөстдөггүй” болгож, өнгө, загварыг нь шинэчилж, тэднээс илүү гарахын тулд судлаач, зохион бүтээгч, инженерүүдтэй яагаад хамтран ажиллаж хичээж болохгүй гэж.
***
Сүүлийн хориод жил манай улсын явж ирсэн замыг харахад “Алт”, “Ноос”, “Зэс” хөтөлбөр ч гэдэг юм уу, чиглэл чиглэлийн хоорондоо уялдаа муутай их олон хөтөлбөр хэрэгжүүлсэн байдаг. Үе үеийн Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрүүд богино настай, засаг солигдоход концепц нь өөрчлөгддөг, тэргүүлэх чиглэл нь солигддог, залгамж чанаргүй, тууштай биш байсан нь хөгжилд ихээхэн садаа болж байв. Тэгэхээр хөгжлийн тэргүүлэх салбарыг оновчтой тодорхойлж, уялдаа холбоог нь хангаж өгөх асуудал нэн чухал байлаа. Үндэсний хөгжил, шинэтгэлийн хороог байгуулсны чухам учир үүнд л байгаа юм.
***
Бүтээгдэхүүний технологийн агууламж гэж ойлголт байдаг. Өндөр, дунд, нам технологийн бүтээгдэхүүн нийт бүтээгдэхүүний хэдэн хувийг эзэлж байна вэ гэсэн үг. Харамсалтай нь өнөөдөр манайд өндөр технологийн ганцхан үйлдвэр байна. Гэхдээ энэ бол эхлэл. Био, нано, мэдээллийн технологид түшиглэсэн аж үйлдвэрийг хөгжүүлж, мэдлэг, нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж, энэ салбарт ажиллах аж ахуйн нэгж, хүмүүсийн тоог нэмэгдүүлэх нь хөгжлийн гарц. Үүнийг шийдвэр гаргагчид, улс төрийн намууд ойлгож байна уу, үгүй юу гэдгээс энэ салбарын хөгжил ихээхэн хамаарна. Монгол Улсыг үйлдвэржүүлэх хөтөлбөрийг Засгийн газар хэдхэн хоногийн өмнө баталсан нь нэг том алхам. Инновацийг хөгжүүлэх хууль эрхзүйн орчныг бүрдүүлж өгөх ёстой хэд хэдэн хуулийг УИХ батлах гэж байгаа нь бас л нэг алхам. Өөрөөр хэлбэл тогтолцоо бий болгох хөрс суурь бий болох гэж байна. Үндэсний баялгийг яаж максимум хэмжээнд хүргэх вэ гэдэг стратегийг бол Үндэсний хөгжил, шинэтгэлийн хороо нэгэнт гаргаж эхлээд байна. Хэрхэн хүлээж авч, хэрхэн ажил хэрэг болгоход төрийн оролцоо, хувийн хэвшил, иргэдийн идэвх чухал үүрэгтэй.
***
Ярилцагч Б.Ганбат хэмээх залуухан эрийн сэтгэлийн гүн рүү өнгийвөл ийм л бодол, итгэл тээж явах аж. Тэрээр Үндэсний хөгжил, шинэтгэлийн хорооны Шинэтгэлийн бодлогын газрын даргаар ажилладаг. Инноваци, Өндөр технологийн аж үйлдвэр, венч капитал, шинжлэх ухааны парк, өрсөлдөх чадвар гэхчлэн олон зүйлийн талаар ярьж, Монгол Улс, монгол хүн дэлхийд нэрээ дуурсгах боломж асар их байгаа талаар сонирхолтой яриа өрнүүлснийг нь энэ удаад азная. Улс орны хөгжлийг түргэтгэх олон аргаас хамгийн урныг нь олж, богино хугацаанд урагш цойлсон орон болгохсон гэсэн стратегич хүний хорхойсол нь миний Монгол хөгжинө өө гэсэн итгэлийг эрхтгүй төрүүлж байна лээ.

Тоо бодвол тос амтагдах уу?

Эхлээд нэг онигоо ярьчихдаг ч юм уу? Соцнийгмийн үед Баян-үлгей аймагт нэг залуухан нөкөр даргаар очжээ. Мань эр малчдаар орохдоо нутаг орондоо нэр күндтэй күдлэмрийн баатар эрийг дагуулжээ. Нэг айлд ортол гэрийн эзэн босон харайж: -Үөө баатар дэшээ, баатар дэшээ гэж хоймор залаад залуу даргыг үл ойшоон нэг олбог дуртай дургүй дөхүүлэв.
Мэнд мэдсэний эцэст күдлэмрийн баатар маань:
-Энэ күн манай аймгийн шинэ дарга гэж танилцуултал гэрийн эзэн гэрлийн хурдаар үсрэн босч ирээд:
-Үөө дарга дэшээ, дарга дэшээ. Баатар дошоо, баатар дошоо гэсэн гэдэг.
Хаа сайгүй шинэ жил үнэртээд золбин нохой хүртэл "Шинэ жилийн шөнө сайхаан" гэж гөлөмцүү аялах нь халаг байгаа үед энэ онигоо санаанд орсон нь ихээхэн учир жанцантай гэж.
Яагаад гэвэл Оба ерөнхийлөгч нэгтээ дуу алдан шогширсон "Тансаг ёолк" ар араасаа хөвөрч бялдууч долингоруудын магнай гэрэлтэх сезон эхэлж байна.
Системийн, байгууллагын, ахмадын, хүүхдийн, залуучуудын, оюутны, нийслэлийн, харшийн, жалга довны, түүний, үүний гэсэн тодотголтой ёолкнууд дарга дээдэс голдуу баахан хүнд өргөмжлөл, бахархал, талархал, өөр юу ч гэнэв зөндөөн юм гардуулж,алга ташин, ая эгшиглүүлж хөлгүй найранд умбана даа.
Цагаалаад, мартлаад,цэргийн баяр хийгээд, 800 жилээ тэмдэглээд, дараа нь баахан даншиглаад,тэгш сондгой өчнөөн ой тэмдэглээд хамгийн сүүлд улс тунхагласны ойгоор хэдэн хоног дамжуулан найрласан бид энэ бүх баярынхаа хаалтыг шинэ жилээр хийнэ.
Төр нь баахан ардын, гавьяат, одон металтан бөөндөж, хэн дуртай нь шагнал үйлдвэрлэнэ.Тэр болгоноо угаах гэж халаасаа тэмтэрч, хэтэвчээ нимгэлнэ.
Буянгийн Жагаа нэг удаа монголчууд цагаан сар хийх гэж хичнээн хонь чадхийлгэдгийг тооцсон чинь хачин их тоо байсан юмдаг.
Намайг бага байхад "тоо сайн бодох нь тос идэхтэй адил" ч билүү нэг тэнэг бичиг ангид өлгөөтэй тос өөхөнд муу, тоонд бас маруухан над мэтээр багш минь тэр бичгийг дахин дахин уншуулдаг болохоор улам ч гомбоо болсныг хэлэх үү тэр тоог нь мартаж орхиж. Тэгсэн атлаа тоо бодох дур хүрээд байна.
Их ойн жил \ бас гоё нэр өгчихсөн байгаа юмаа\ -ийн энэ олон шагнал өргөмжлөлийг дагасан эдийн засгийн сөрөг үр дагаврыг тооцож үзвэл ямар тоо гарах бол? Тэр тоог бодоод гаргаад ирэхээр тос амтагдах болов уу?