Онц байдал зарлаач, Ерөнхийлөгч өө!

Цахим мэдээллийн тойм харлаа. “Хуучин байрны үнэ 10 орчим хувиар буурчээ”, “Ам долларын ханш буцаад өслөө”, “Төсвийг танах, хасах, тайрах зам үлдсэн. Сонголтгүй!!!”, “Үндэсний үйлдвэрлэлийн “амиа хорлолт” тойрсон зовлон” зэрэг гарчгууд ирийнэ. Татварын дарамтанд орсон компани нэр нь танигдсан бүтээгдэхүүнээ үнэгүй тараах гэтэл хэт олон хүн дайрч дэлгүүрийн шилэн хаалга хагалан замбараагүй байдал үүссэн л гэнэ. Хоёр тэрбумын өрөө дараад улсаараа баярлаж байсан атал хэдхэн жилийн дараа хорин тэрбумын өртэй болчихлоо л гэнэ.

Амлалтын солиоролд итгэж төрийн түшээдээ анхнаас нь буруу сонгосон сонгогчдын амыг асуултай биш дээ. Нэг удаагийн сонгууль ч биш, сүүлийн хэд хэдэн сонгуульд диваажин амласан, архи тараасан, хэдэн төгрөг сэм атгуулсанд нь саналаа өгсөөр ирсний гор нь хатуухан гарч байна. Энэ бол эрхэм сонгогчид юугаар ч сольж болшгүй үнэт зүйлээ юугаар ч хамаагүй сольсны гай. Матрын нулимс унагаж, элэг зүрхээ өгөх нь холгүй аяглаж байгаад УИХ-ын гишүүн болмогцоо маргааш нь зангаа таниулдаг өөдгүй түшээг өргөж гаргаж ирсний гай. Ийм юмнууд УИХ-д олонхи болчихоод шудрага, ухаалаг, зөв гишүүдээ сонсохгүй олонхиороо ааглах байдал бий болчихоод байна. Түүнээс ч ноцтой асуудал нь Үндсэн хууль.

Үндсэн хууль бол төрийн тогтолцооны суурь. Энэ суурь бөх бат, алдаагүй байх ёстой. Гэтэл сууриа өрөхдөө хий цэцэрхэлцсээр хазгай буруу хийсний горыг өнөөдөр монголчууд нийтээрээ амсаж байна. Хоёр жилийн өмнө шинэ Үндсэн хуулийнхаа ойг нижгэр тэмдэглэсэн. Найрлаж, шагналд умбаж, магтаал хөвөрсөн болохоос Үндсэн хуулиас шалтгаалсан тогтолцооны гажуудлын талаар хэн ч дуугараагүй. Монгол төрийг гурван толгойтой болгочихсоноос болж улс орон хөгжиж чадахгүй, эе эвдэрч төр самуурсаар байгаад хэн нь  ч уучлал гуйгаагүй. Өнөөдрийн улс орны байдал, дүр зураг бол эцсийн эцэст Үндсэн хуулийн алдаанаас болсон төрийн буруу тогтолцооны үр дагавар юм. Манайхан үүнийг анзаарахгүй хувь хүнээс буруу эрээд байна. Тогтолцоо нь буруу учраас гажуудал гарч, нийтлэг эрх ашиг хохирч, нийтээрээ доройтож байна.

Сонгуульд ямар нам ялснаас үл хамааран Засгийн газраа хүссэн цагтаа унагаж, яам тамгын газрыг дуртай үедээ салгаж нийлүүлж, боловсон хүчнийг халж сольдог буруу жишиг Монголын төрд тогтчихжээ. Бүр аль намын хүн сайд болсноос хамаараад дээрээс доош нь бүх шатны албан тушаалтныг халдаг сольдог хорлонтой жишиг тогтов. Хэдхэн сарын настай сайдаас болоод мэргэшсэн боловсон хүчнүүд олноор халагдаж, туршлага мэдлэггүй хүмүүс ор сууж, Монгол төрийн холч бодлого, залгамж чанар гэдэг юм алга боллоо. Тэр болгонд төрийн дархлаа суларч байна. Тэр болгонд ард түмэн хохирон хэлмэгдэж байна. Тэр болгонд улс орноороо хамтдаа уруудан доройтож байна.

Дарга даамал болохоор, ямар нэгэн тамга барихаар гүйж яваа улс дотор төрд бүү хэл маньд гологдохоор нь мөн ч олон байх юм. Нэг сонсоход хэлж явсан албан тушаалдаа оччихсон л дуулдах. Монгол төр тэр чигээрээ “Би чадна” гэдэг шоуны талбар болсон гашуун үнэнээс зайлах газар алга. Төрийн алба түвэгтэй, бас хариуцлагатай гэдгийг хэн ч анзаарахаа больж, дөнгөж сургууль төгссөн, амьдралын туршлагагүй, ухааны бяд суугаагүй, омголон дэврүүн байдлаа давж харах чадваргүй залуусаар дүүрлээ. Тэр хэрээр Монголын төр хөнгөн хийсгэлэн, суурь муутай, зангараггүй болж байна. Хэн нэгэн даргын цүнхийг нь барьж, пальтог нь өмсүүлж гүйсэн овжин залуус бялууны захаас хүртэж, дараа дараагийн ээлж айсуй бялууны үнэрээр нь дураа дарж явна. Энэ бол залуу үеийнбуруу биш. Хүссэнээ хийх, хөгжиж дэвших боломжийг нь мафижсан намаас хамааралтай төрийн тогтолцоо хаачихаар тэд яах билээ. Эсвэл эрх мэдэлтэй нэгнийх нь  хөнжлийн сэжүүр доогуур шургана. Эсвэл харийн оронд ажиллаж амьдарна. Эсвэл бор зүрхээрээ зүтгэж шар махтайгаа хатаж,  угаасаа болохгүй байгаа тогтолцооны золиос болно.

Ийм л байдалд өнөөдөр монголчууд улс орноороо төртэйгээ, хүнтэйгээ шаварт суучихаад байна. Түүний балаг нь хамгийн түрүүнд эдийн засгийн хямралаар илэрч байна. Жил бүрийн наймдугаар сард байрны үнэ өсдөг бол энэ жил эсрэгээрээ уналаа. Орон сууцны найман хувийн зээлд иргэдийг хамруулж байгаа ч банкин дээр очоод болзол нөхцлийг нь хангах хүн цөөхөн байна. Яг үнэндээ монголчууд хэнэггүй, бас хүлээцтэйдээ л өнөөдөр чимээгүй байгаа болохоосбиш өөр орон байсан бол ард түмэн нь уур хилэнгээ аль эрт гадагшлуулахаар болчихоод байгааг эрх баригчид мэдэж байгаа болов уу?

Төрөөс юм шаардахгүй, тэнгэрээс гэнэт унаад ирэх бэлэгт итгэхгүйгээр цаг наргүй хөдөлмөрлөж, зээл тавин бизнес хийж, өөрөө өөрийгөө болгохоос гадна өчнөөн хүнийг тэжээж  байгаа олон мянган шудрага хүмүүс өнөөдөр байдгаа барьцаанд тавьж, өр зээлэнд баригдаж, амьдралын төлөө чин үнэнчээр зүтгэснийхээ шийтгэлийг амсаж байгааг эрх баригчид ер нь мэддэг болов уу? Өмнө нь ядуучууд хоолгүй хонодог байсан бол одоо дундчууд хоолгүй хонохдоо тулчихаад байгааг анзаарч байгаа болов уу? Өчнөөн зоогийн газар үйлчлүүлэгчгүй байх болж, өчнөөнлангуу түрээслэгчид зэлээ эвхэж, өрийн сүлжээ ямар аймшигтай болсныг тэд төсөөлдөг болов уу? Өөрт нь тал засч долигоносон, тайвшруулсан засвартай мэдээ тоймд тэд хууртсаар сууна уу? Чин хүсэл байвал бодит үнэнийг мэдэх ч уг нь амархан даа.

Өнөөдөр  улс орны байдал үнэхээр хүнд, ард түмэн бухимдалтай байна. Үүгээр далимдуулж популизм хийгсэд ч байна. Эх оронч нэгэндээ популист гэдэг хаяг зүүж үгийнх нь үнэ цэнийг санаатайгаар унагаах нь ч байна. Нам хооронд бүү хэл, нам дотроо ч нэг нэгнээ дарж авах аян шалтаг болгогсод олон байна. Баатар болж тодрохыг эрмэлзэгсэд зөндөө байна. Гэвч тэднээс юу ч горьдоод нэмэргүйг өнгөрсөн амьдрал хангалттай харуулсан. Одоо байгаа төр засагт чадавхи алга. Төрийн хямрал жирийн бидэнд ч тодорхой байгаа, хэдхэн сайдаа ч томилчихож чадахаа больсон ийм үед ганц найдвар Монгол Улсын Ерөнхийлөгч л байна. Ерөнхийлөгч онц байдал зарлаж бүх эрх мэдлийг гартаа авмаар байна. Тэгээд мэргэжлийн шигшмэл хуульчдыг суулгаж байгаад Үндсэн хуулиа боловсруулж, эрдэмтэн мэргэдээ дайчлан ойрын болон хэтийн хөгжлийн бодлогоо чамбайруулаад, энэ нурсан сүйрсэн байдлыг  цэгцэлж зөв замаар замнах бэлтгэлийг хангасны дараа онц байдлаа цуцлан жинхэнэ утгаар нь ардчилсан улсаа хөгжүүлмээр байна. Өөр сонголт хийх аргагүй болтол Монгол Улс дордчихоод байна. Ерөнхийлөгч Та эр зориг гарган үүнийг хийгээч хэмээн эх орондоо хайртай, шудрага ёсыг дээдлэгч жирийн нэгэн сэхээтний хувьд гуйя!

Урианхан Б.Галаарид
2015.09.20.

Б.Галаарид: Үндэсний сэтгүүлзүйн хөгжлийн бодлогоо зөв тодорхойлмоор байна

4ЖИРГЭХ 26ХУВААЛЦАХ

Монголын Сэтгүүлчдийн Эвлэлийн Ерөнхийлөгч, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Б.Галааридтай сэтгүүлзүйн гал тогоонд өрнөж буй асуудлуудын талаар ярилцлаа.

-Монголын сэтгүүлчдийн эвлэл 100 жилийн түүхэн ойгоороо ямар ажил амжуулав?

-Монголд үндэсний сэтгүүлзүй үүссэний 100 жилийн ойг тэмдэглэх ажлыг үндсэндээ хоёр жилийн өмнөөс эхэлсэн.

Энэ түүхт ойг тэмдэглэх шийдвэрээ МСЭ 2012 оны гуравдугаар сарын 6-нд анх зарласан.  2013 оны гуравдугаар сарын 6-нд үндэсний сэтгүүл зүйн 100 жилийн ойн баяраа тэмдэглэж, нэг жилийн бүтээлч ажлын аян зарласан. Өнөөдөр бид 100 жилийн ойн хаалтаа хийж, шинэ зуун буюу хоёр дахь зууныхаа түүхийг эхэлж байна.

МСЭ сэтгүүлзүйн толгой байгууллагын хувьд энэхүү түүхэн ойг тэмдэглэн өнгөрүүлэх ажлыг санаачилж, гардан зохион байгуулж, удирдаж ажиллалаа. Манай хэвлэл мэдээллийн салбарынхан, сэтгүүлчид түүхт ойгоо тэмдэглэх үйл ажиллагаанд идэвхтэй оролцож, төв, орон нутаг, хаа сайгүй олон ажил зохион байгуулсан.

Үр дүн ч сайн байна. Сэтгүүлзүйн шүүмж судлалын түүхийн асуудлыг анх удаа томоор хөндөж, таван товхимол гаргалаа. Үндэсний сэтгүүлзүйн анхдагчдыг мэргэжлийн байгууллагын хувьд батламжлан тодруулах, баталгаажуулах ажлыг санаачилж хийлээ.

Энэ ажил маань цаашид ч үргэлжилнэ. Монголын хэвлэл мэдээллийн салбарын урлагийн их наадмыг зохион байгууллаа. Төв, орон нутгийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн олон авьяастныг хамарсан том арга хэмжээ болсон. 

-Сэтгүүлзүйн түүхийг тодлох талаар нэлээд ажиллах шиг болсон?

-Тэгсэн. Манай байгууллага 1980-аад оны сүүлээс эхлэн архивын бүрдүүлэлтээ орхичихсон байсан. Бид боломжоороо материал бүрдүүлж архивт шилжүүллээ. Цахим архивтай боллоо. Монголын сэтгүүлчдийн сүлд дуу бий болгож, МСЭ-ийн удирдах дээд байгууллага батламжиллаа.

Монголын сэтгүүлзүйн хамгийн, хамгийныг манай сэтгүүлзүйн чиглэлийн эрдэмтэн, докторуудын бүрэлдэхүүнтэй баг тодруулж, тусад нь ном болголоо. Мөн “Монголын сонины шинэ давлагаа” гэдэг томоохон хэмжээний ном гаргаж, 1988-1998 оны хооронд гарсан  ихэнх сонины анхны дугааруудын тухай мэдээлэл оруулсан.

Эрдэмтэн судлаачид төдийгүй жирийн уншигчид ч хэрэгтэй, сонирхолтой ном боллоо. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд үе үеийн сэтгүүлч, уран бүтээлчдийнхээ дурсамж ярилцлага, уулзалт нэвтрүүлгүүд олныг хийлээ. Спортын цуврал арга хэмжээнүүд зохион байгуулсан. Хэд хэдэн аймаг өөрийн орон нутгийн сэтгүүлчдийн бүтээлийн эмхэтгэлийг гаргасан гэх мэтээр олон ажил хийжээ.

-Хэлмэгдэж, хохирсон сэтгүүлчид, тэдний ар гэрээс уучлал гуйх, архигүй арга хэмжээ зохион байгуулах  зэрэг олон содон ажил хийсэн. Энэ талаараа ярихгүй юу?

-Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Г.Жамъян тэргүүтэй хорь шахам сэтгүүлчдийг тухайн үеийн нийгмийн тогтолцооны золиос болоход нь хамгаалж чадаагүйнхээ төлөө МСЭ 2012 онд уучлал гуйсан. Энэ маань олны талархал хүлээсэн сайн арга хэмжээ болсон. Үндэсний сэтгүүлзүйн100 жилийн ойг тэмдэглэн өнгөрүүлэх нь өөрөө маш том ажил байлаа. МСЭ аливаа арга хэмжээг архи дарсгүй тэмдэглэх санаачлагыг анх гаргаж, 100 жилийн ой болоод дараа дараагийн томоохон арга хэмжээнүүдийг архи дарсгүй тэмдэглэсэн. Энэ маань цаашид соёл болон өвлөгдөх байх.

Мөн аливаа  арга хэмжээнд заавал улстөрчид, дарга даамлыг урьж оролцуулдаг, тэднээр арга хэмжээнийхээ рейтингийг тодорхойлдог жишиг нийгэмд хэвшчихсэн байдаг. МСЭ үндэсний сэтгүүлзүйн 2013 оны шилдгүүдээ шалгаруулахдаа энэ жишгээс албан ёсоор татгалзаж, нэг ч улстөрчийг  урилгүйгээр зөвхөн хэвлэл мэдээлийн салбарынхнаа цуглуулсан нь шинэлэг, өвөрмөц ажил болсон.

-100 жилийн ойд  зориулж олон ажил хийжээ. Гэхдээ хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд ажиллаж байгаа хүмүүст өнөөдөр хамгийн их тулгамдаж байгаа асуудал нь хөдөлмөрийн харилцааны асуудал. Сэтгүүлчдийн нийгмийн асуудал хүндэрлээ, энэ талаар юу хийх вэ гэж олон хүн асуухыг хүсч байгаа болов уу?

-Хөдөлмөрийн харилцаа нь цэвэр Үйлдвэрчний эвлэлийн ажил байдаг. МСЭ Төрийн бус байгууллагын тухай хуульд захирагдан үйл ажиллагаагаа явуулдаг учраас энэ асуудалд оролцоход их ярвигтай. Ер нь ТББ-уудын орж чаддаггүй ганц асуудал нь хөдөлмөрийн харилцааны асуудал. Гэхдээ энэ салбарт хүчирхэг ҮЭ байхгүй учраас бид дам утгаараа тэднийг орлох гэж оролддог.

Гомдол бол манайд олон ирдэг. Тэр болгонд бид тухайн ажил олгогчтой холбогдон нөхцөл байдлыг ойлгуулж, сэтгүүлчдийг хохиролгүй болгох асуудлыг хөнддөг. Хэвлэл мэдээллийн байгууллагын ажилтнууд хэрхэн ҮЭ байгуулах вэ гэдэг асуудлаар зөвлөмж зөвлөгөөг бид байнга өгдөг. Үйлдвэрчний эвлэлийг сайн дураараа эвлэлдэн нэгдэж байгуулдаг хуультай. Хөндлөнгөөс зохион байгуулж, удирдан чиглүүлж болдоггүй учраас бидний ажил зөвлөгөө өгөх төдийгөөр хязгаарлагддаг. Уг нь ҮЭ бол айгаад байхаар зүйл  биш гэдгийг манай ажил олгогчид  ойлгох ёстой. Харин ч тэдний ажлыг нь хөнгөвчилж, хөдөлмөрийн бүтээмжийг нэмэгдүүлдэг нь нэгэнт батлагдсан шүү дээ.

Тиймээс манай сэтгүүлчид Үйлдвэрчний эвлэлээ байгуулаасай. Байгуулсан цөөн хэдэн Үйлдвэрчний эвлэлүүд нь хоорондоо маш сайн холбоотой ажиллаасай гэж хүсдэг. Үүнд нь туслахыг оролддог.Манайд маш олон хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл байгаа боловч олон үйлдвэрчний эвлэл байхгүй шүү дээ. Дөрөв, тавхан үйлдвэрчний эвлэлтэй. Бусад нь байгуулж чадахгүй байгаа. Тиймээс хүчирхэг үйлдвэрчний эвлэлийг өөрсдөө байгуулж, эрх ашгаа хамгаалах нь манай сэтгүүлчдийн өөрөө өөрсдийнхөө төлөө хийх ёстой ажил юм. МСЭ хуулийн хүрээнд бүх талын дэмжлэг үзүүлэхэд бэлэн байна.

-Сэтгүүлчдийн ур чадварын асуудал өнөөдрийн энэ цаг үед их хөндөгдөж байна. Олон жил энэ салбарт ажилласан хүний хувьд тодорхой хэмжээний үнэлэлт, дүгнэлт өгнө байх?

-Өнөөдрийн сэтгүүл­зүй хурдтай хувьсан өөрчлөгдөж байна. Гэхдээ ямар ч цаг үед зайлшгүй байх ур чадварын шалгуур үзүүлэлтүүд бий. Жишээлбэл, утга найруулга сайтай, алдаагүй зөв бичих ёстой, эсвэл тухайн бичвэр маань өөрөө тодорхой стандарт шаардлагыг хангасан байх ёстой гэдэг  ч юм уу.  Сайн сэтгүүлч ер нь байгалиасаа төрмөл байдаг. Тэр төрмөл хүмүүс хүссэн ч, хүсээгүй ч энэ салбарт төд удалгүй ялгараад гараад ирдэг юм. Харин бусад нь энэ хүмүүстэй эн тэнцэхүйц төвшинд очихын тулд ур чадвараа хөгжүүлж, хичээх шаардлагатай.

Өнөөгийн цаг үе ачаалал их, хурдтай болчихсон учраас сэтгүүлчид маань танхимд суугаад өөрийгөө боловсруулах талдаа учир дутагдалтай байгаа нь үнэн. Гэхдээ сэтгүүлчийн мэргэжил бол хийнгээ суралцдаг өвөрмөц онцлогтой. Өдөр тутмын ажлаасаа суралцдаг, хөгждөг онцлог мэргэжил шүү дээ. Сонины сэтгүүлчид өдөр тутам цаастай ноцолддог учраас найруулга зүй,  зөв бичгийн дүрмийн алдаа нь амархан цэгцэрч засардаг. Харин цахим орчинд ажиллаж байгаа сэтгүүлчдэд арай өөр хэлбэрийн сургалтын арга барил шаардлагатай юм болов уу гэж анзаарагдаж байна. Шинэ салбар учраас яг ямар арга зүй хэрэгтэй вэ гэдэг нь амьдралын явц дундаас тодрох нь ойлгомжтой.

-Хэвлэл мэдээллийн салбарт байгаа хүмүүс өөрсдөө нийгмийг түүчээлэх ёстой. Гэтэл өнөөдөр энэ салбарын ёс зүйн талаар зарим нь шүүмжлэлтэй ханддаг?

-Ёс зүй гэдэг нь тухайн салбарын, тухайн ажил мэргэжлийн хүмүүсийн хувьд бүгдээрээ хүлээн зөвшөөрч, дагаж мөрдөх ёстой бичигдээгүй хууль гэсэн үг. Ёс зүйг хуульчлан баталгаажуулдаггүй. Ёс зүй өөрөө бүрэлдэн бий болдог. Манай салбарын хувьд ёс зүйн асуудал ярвигтай байгаа нь үнэн. Ямар байх ёстой, ямар болчихоод байгааг бүгд мэднэ. Гэхдээ ийм болчихлоо, яах вэ гэж гаслахдаа гол нь биш. Зөв гарц олох ёстой. Бид олон юмаа золиослон байж, бас урьд өмнө нь огт таарч тулгарч байгаагүй олон асуудлыг даван байж шилжилтийн үеийг гэтэлсэн. Одоо хөгжлийн тухай, зөв замаар хөгжих тухай ярих цаг болсон. Хэн нь ямар замаар явж ирсэн тухай ярих сонин биш. Харин хэрхэн цаашаа хөгжих тухай яриа л чухал.  Энэ салбарт ихээхэн хэмжээний капитал нэгэнт хуримтлагдлаа. Энэ салбарт ихээхэн хөрөнгө оруулалт хийчихсэн,  хэзээ ч энэ салбарыг орхиод явахгүй нь тодорхой хэсэг бий болсон.

Тэгэхээр сэтгүүлзүйн өнгийг тодорхойлж чадаж байгаа, энэ салбарын манлайлагч нь болсон  гол гол хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийнхэн, тэдний хөрөнгө оруулагчид, менежерүүд, ажиллагсад маань зөвшилцөж байгаад нийтээрээ дагаж мөрдөх алтан дүрмийг  тодорхойлж, бусдыгаа үлгэрлэмээр байна. Зөв замаар явмаар байна. Алтан дүрмээ дагаж мөрдөж чадаж байгаа хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, сэтгүүлчдийг төр нь бодлогоор дэмждэг, бүтээгчид нь ч санхүүгээр дэмждэг, мэргэжлийн байгууллагууд нь ч бүх талаар хөхиүлэн дэмждэг болчихвол буруу чиг хандлагыг амархан залруулж болно. Буруу үйлдэл муухай харагддаг болно.Түүнээс биш тийм байх ёстой гэж дээрээс зааж зааварлаад үр дүнд хүрэхгүй. 

-Сүүлийн үед өрсөлдөх чадвар гэж их ярьдаг болсон. Манай сэтгүүлчид, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдийн өрсөлдөх чадвар ямар төвшинд байдаг юм бол?

-Монголын сэтгүүл­зүй гэдэг тогоон доторхи сэтгүүлчдийн ур чадварын асуудал, үнэлэмжээс ихээхэн хамаарна гэж би боддог. Үнэлэмжийн нэгдсэн тогтолцоо бий болговол сэтгүүлчид өөрийгөө чадваржуулах эрмэлзлэлтэй болно. Өөрөөр хэлбэл, сэтгүүлч хүн ийм чадваруудыг эзэмшсэн байвал ийм төвшнийх гэсэн шалгуур үзүүлэлтийг бий болгох цаг нь болсон. Ур чадвар, туршлага, хэл, IT-ийн мэдлэг болон бусад үзүүлэлтийг нэгтгээд тухайн сэтгүүлчийн үнэлэмжийг тогтоодог болмоор байна. Гэхдээ үүнийг хэн дуртай нь хийж, сертификат зардаг бохир бизнес болгож болохгүй. Өнөөдөр өмгөөлөгч, хуульчдыг ур чадвар, туршлагаар нь үнэлж, ямар нэгэн хэрэг өмгөөлүүлэхдээ тохирсон хөлсийг нь төлөөд явж байна шүү дээ.

Эсвэл сайн эмчид ахиу мөнгө төлж баталгаатай сайн үйлчилгээ авчихаж байна. Бусад салбар ингэж болоод байхад сэтгүүл зүйн салбарт үнэлэмжийн тогтолцоо байж яагаад болохгүй гэж. Өнөөдөр сургууль төгсөөд ажилд орж байгаа залуу хүн, энэ салбарт 20 жил ажилласан сэтгүүлч хоёр шинэ ажлын байранд очлоо гэхэд адилхан цалин хөлстэй буюу гарааны нөхцөл нь ижил төвшинд байгаа.

Ийм байхад сэтгүүлч хүн өөрийгөө хөгжүүлэх, үнэлэмжээ нэмэх талаар нэг их санаа зовохгүй. Тэр нь эргээд сэтгүүлзүй гэдэг салбарынхаа чанарт нөлөөлөөд байна. Үнэхээр чадвартай, мэргэжлийн байгууллагуудын бий болгосон шалгуур үзүүлэлтүүдийг давж чадсан тэр сэтгүүлчийг хаана ч очсон тэдэн төгрөгөөс доош цалин олгохгүй гэдэг ч юм уу,  ер нь ийм үнэлэмжийг бий болгомоор байгаа юм. Нөгөөтэйгүүр, сэтгүүлчдийг ажилласан жилээр нь үнэлж болохгүй. Олон жил ажилласан боловч чадвар муутай сэтгүүлч зөндөө байдаг. Гэтэл гуравхан жил ажиллаж байгаа ч 30 жил ажилласан сэтгүүлчээс илүү чадвартай бол тэр хүн илүү цалин авдаг, илүү үнэлэгддэг л байх ёстой.

-Өнөөдөр сэтгүүлзүй­тэй холбоотой их олон шүүмжлэл явдаг. Тухайл­бал, хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл хэтэрхий олон байна. Үүнийг цөөлж хаая гэх нь ч бий?

-Ямар нэгэн байдлаар хаалт, цензур тавьж ерөөсөө болохгүй. Зах зээлийнхээ жам ёсоор шалгарч үлдэх нь үлдээд, дампуурах нь дампуурна.  Хувь хүн хөрөнгөө оруулаад, эрсдлээ өөрөө үүрээд явж байгаа бизнест ямар ч хаалт хэрэггүй. Хууль зөрчсөн тохиолдолд хуульд заасан хариуцлагыг нь үүрүүлээд бусад жам ёсны асуудлыг зах зээлд нь даатгаад л орхичих хэрэгтэй шүү дээ. Амьдрах нь амьдраад, дампуурах нь дампуураад нэг л мэдэхэд манай зах зээлийн багтаамж, чадавхид таарсан цөөн тооны хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл үлдэнэ. Ердөө цаг хугацааны л асуудал. 1990-ээд оны эхний хагаст гарч байсан мянга гаруй сониноос өнөөдөр хэд нь байна?

-Үндэсний сэтгүүлзүйн түүхийн хоёр дахь зуун эхэлж байна. Энэ сайхан мөчид та салбарынхаа ирээдүйг хэрхэн төсөөлж байна вэ. Мэдээж 100 жилийн дараахыг хэн ч хэлж чадахгүй. Гэхдээ ойрын ирээдүйг хэрхэн төсөөлж байгаа бол?

-Үндэсний сэтгүүлзүй маань нэгэн зууны түүхээ дэвтэрлэж дуусаад хоёр дахь зууныхаа шинэ хуудсыг нээж байгаа ийм сонин мөчид бид ярилцаж сууна. Үндэсний сэтгүүлзүй 101 дэх жилийн эхний хуудсаа нээж буй энэ мөчид тус салбарт үйл ажиллагаа явуулдаг бүх төрийн бус байгууллага, хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, сэтгүүлчиддээ хандаж уриалах нэг зүйл байна. Энэ нь юу вэ гэвэл Монголын сэтгүүлзүйн хөгжлийн чиг хандлага нь ямар байх вэ, бид юунд зорьж тэмүүлэх ёстой вэ гэдгээ хамтдаа тодорхойлж, үзэл баримтлал, хөгжлийн чиг хандлагаа томъёолъё гэж байгаа юм. МСЭ энэ ажлыг зохион байгуулъя.

Та нар маань дэмжээрэй, оролцоорой гэж уриалъя. Нэгэн зууны туршид бидэнтэй үргэлж хамт байж, хөгжүүлж, ийм том салбар болоход үлэмжийн хувь нэмэр оруулсан нийт уншигч, үзэгч, хэрэглэгч, олон түмэндээ талархал илэрхийлье. Энэ салбарыг бий болгохын төлөө зүтгэж, тэмцэж явсан, түүнийхээ төлөө сайн, муугаар хэлүүлж явсан ахмад үеийнхэн, энэ салбарыг зах зээлийн жам ёсны гольдролд нь оруулах гэж, шинэ сэтгүүл зүйг бий болгох гэж эр зориг гарган тэмцэж явсан чөлөөт хэвлэлийн анхдагчид, тэдний гаргасан зам мөрөөр өнөөдөр Монголын сэтгүүлзүйг өдий дайны авч яваа хөрөнгө оруулагчид, энэ салбарт ажиллаж байгаа нийт хүмүүстээ баярлалаа.

Бүгдэд нь шинэ зууны, үндэсний сэтгүүлзүйн хоёр дахь зууны эхний өдрийн мэндийг хүргээд, ажлын өндөр амжилт хүсье.

                                                                                                                             Ярилцсан Г.Ганчимэг

(“Зууны мэдээ” сонин. 2014.03.06-ны дугаарт нийтлэгдсэн)

Эх сурвалж:   http://www.ikon.mn/n/4yf

Эрх чөлөөний монгол загвар

Өчигдөр нэг эртхэн харьж телевиз энэ тэр харж хэвтэж суухыг хослуулан баахан юм болов. Одоо Улаанбаатарт телевизийн 10 суваг цацагдаж байгаа аж. Олон телевиз гэдэг олон уран бүтээлчийн олон өнгө төрхийг ажих боломж гэсэн үг. Бүх телевизээр адилхан мэдээлэл урсч, бүгд л хэвлэлийн бага хурал тэргүүтэй бэлэн хоолоор мэдээний цагаа бөглөжээ. Асуудлыг олон өнцгөөс харж эргэцүүлэх боломж олгосон мэдээлэл тун ховор тохиолдоно.
Эх нялхсын төвд тог тасарч сэхээнд байгаа 10 гаруй хүүхдийн амь нас хутганы ирэн дээр байна гэж NTV нэвтрүүлгээ таслан шуурхай мэдээллээ. Байдлыг тодруулахаар газар дээр нь очсон сэтгүүлчдэд бодит мэдээлэл өгөх хүн олдсонгүй. Хамгаалалтын албаны нэг залуу хасар басар мэт хар хурхийж, сэтгүүлч залууг хааш нь ч юм чирэх гэж оролдоно. Камер өөрөөс нь салсан бол цохиод авах энүүхэнд харагдана. Эмнэлгийн ажилтан бололтой цагаан хувцастай бүсгүй гарч ирснээ "Тог зөндөө л тасардаг ш тээ. Та нар тэр Цахилгаан шугам сүлжээ рүүгээ очооч" гэж зааварлав. Уг нь түүнээс хиймэл амьсгаатай байгаа хүүхдүүдийн хувь заяаны талаар асуусан атал ийм хачирхалтай хариулт өгч байх юм. Удалгүй хэд хэдэн телевизийнхэн ирж бүл нэмсэн сэтгүүлчид арайхийж харанхуй эмнэлэг рүү нэвтрэв. Нэвтэртлээ мянга наян юм болсоон. Хоёр тал улайрч бие биендээ хатуу ширүүн үг хэлцгээх нь заримдаа гудамжинд хоёр согтуу авгай хэрэлдэх мэт харагдаж байсныг өгүүлэх юун. Сүүлийн үед сэтгүүлчдэд хүч хэрэглэх үзэгдэл түгээмэл болж байна. Үүнийг төр эхлүүлсэн гэж хэлж болно. Тээр жилийн тракторчдын цуглаан, энэ жил Сүхбаатарын талбай дээрээс иргэний хөдөлгөөнийхнийг хүчээр зайлуулах үед сэтгүүлчдийн биед цагдаа нар халдаж мэргэжлийн ажил үүргээ гүйцэтгэхэд нь саад учруулж байсан бол одоо дурын хувийн хамгаалалтынхан хүч хэрэглэдэг болох нь. Тэгээд ч аль аль талд нь харилцааны соёл дутагдаж байна.
Монголын сэтгүүлчид хэвлэлийн тоталитар эрх чөлөөнөөс хэмжээгүй эрх чөлөөнд шилжиж хэсэг туйлсан. Тэр нь өрөөлийг гутаан доромжлох, үндэслэлгүй гүтгэх, зохиож бичих, худалдагдах, биеэ үнэлэх, бусдыг шантаажлах гээд өчнөөн муу үр дагавар дагуулж, ардчиллын хоточ нохой гэгддэг чөлөөт сэтгүүлзүйн маань нэр хүнд шавартай хутгалдсан. Одоо хэвлэлийн эрх чөлөө бол хязгааргүй эрх чөлөө биш, сэтгүүлчийн ёс зүйгээр хамжаарга хийсэн хариуцлагатай эрх чөлөө юм гэдгийг ойлговол ойлгомоор доо.
Мэдээлэл өгөгч тал маань ч хаалгаа түгжиж, нохойгоо турхирч, орон доогуураа нуугдахын оронд нээлттэй байж асуудлыг үнэн бодитоор нь танилцуулдаг болчихвол хэн хэн нь бухимдахгүй, тэр бүгдийг харж суугаа үзэгч ч бухимдахгүй, хаа хаанаа амар байхсан. Нээлттэй нийгэм гэж үүнийг л хэлдэг бус уу? Эрх чөлөөний монгол загвар үүнээс арай л өөр харагдаад байх чинь.

Еэ богд минь ээ...

Өглөө босоод телевиз асаав. Хэнтийн нэг баагий ярилцлага өгч байна. Бид эзэн Богд Чингэс хааны нутгийнхан гээд л цээлхэн урсгаж байноо. \Энэ жилээс эхлэн их хааны нэрийг Чингэс гэж нэг мөр бичиж байхаар албан ёсоор тогтсоныг би өчигдөр мартаад хуучнаараа биччихсэн байна лээ. Уучлаарай\. Тэгтэл дээр нь өчигдөрхөн А.Ганбаатарын блогоос төрийн ордонд залсан Чингэсийн хөргийн тухай бичлэгийг умшаад коммент биш, арай дэлгэрэнгүй юм бичье гэж бодсон минь санаанд ороод үүнийг тэрлэлээ.
Бид түүхээ ярихдаа зайлшгүй бодолцох ёстой нэг зүйл бол Чингэс хааныг минь яагаад богд гэх болсон асуудал юм. Энэ маань явсаар байгаад Ганбаагийн хачирхаад байгаа хөрөгтэй их нарийн сэжмээр холбогдохыг цөөн үгээр илэрхийлэх гэж оролдъё.
Чингэс хаан тэнгэр шүтлэгтэн байсныг бид мэднэ. Мөн шашны итгэл үнэмшил гэдэг асар хүчтэйг ухаарсан улстөрчийн хувьд түвшитгэсэн орныхоо иргэдэд өөрийн шүтлэгээ тулгадаггүй, тэдний шашныг хөнддөггүй, ялгаварлан гадуурхдаггүй учир эзлэгдсэн орных нь иргэд түүнийг дайснаа гэхээсээ бидний үйлдсэн нүгэл хилэнцийг нимгэлэхээр илгээгдсэн бурхны элч, тэнгэрийн ташуур гэж хүлээж авч байсан нь анзаарагддаг. Ийнхүү дэлхий дахинаа дуурссан түүний нэр хүндийг Буддын шашин Монголд дэлгэрэхдээ тун овжин ашигласан юм. Тэд Чингэс бол Богд Очирваань бурхны амилсан дүр байсан гэсэн суртал түгээж, их хаанаа дээдлэх монголчуудын сэтгэлгээгээр тоглож эхэлсэн байдаг.
Буддын шашныг манай үндэсний шашин гэж ярьдаг эрхмүүд намайг эсэргүүцэж, Чингэсээс хамаагүй өмнө энэ шашин нэвтэрсэн гэж хэлнэ л дээ. Тэр нь ч үнэн. Христийн тооллын өмнөх 121 онд хятадын жанжин Хо Цюй-бин Хөх нуур орчимд байсан Хүннүгийн ван Сюту руу довтлон түүний шүтээн алтан хөргийг нь булааж аваачихад Хан улсын эзэн хаан У-ди түүнийг нь шүтээнээ болгосон гэдэг. Гэхдээ тэр нь яг бурхны хөрөг мөн гээд яг таг нотолчихоогүй. Тэгээд ч Хүннүгийн хаад бурхны шашин шүтдэг байсан тухай баримтыг түүхчид олоогүй. Хүннүгийн хожуу үед нэвтэрсэн байх магадлалтай л гэж үздэг. Тоба аймаг олон сүм хийдтэй байсан, Сүмбийн үед буддын шашны зан үйл хийгддэг байсан, Их Нируны зарим хаадын үед буддын шашин төрийн шашин гэгдсэн гээд энэ шашин язгуур монголчуудын дунд хөл тавьсан, хүзүү холбосон түүхийг би үгүйсгэх гээгүй. Гагцхүү Чингэс хаан хүчирхэгжиж, Их Монгол гүрэн байгуулагдахад энэ шашны нөлөө өчүүхэн ч байгаагүй, төрийн тайлга тахилгын бүх зан үйлд дандаа бөө нар оролцож байсныг л хэлэх гэсэн юм. Харин 18-20-р зуун бол шарын шашин Монголд ноёрхсон цаг үе. Түмэдийн Алтан хан 1578 онд Түвдийн шарын шашны тэргүүн Содномжамцыг урьж "Далай лам" гэдэг цол олгосноор монголчууд шарын шашинд автах үүд хаалга нээгдсэн түүхтэй. Үүний цаана Төвд буюу Тангуд, Манж, Хятадын төр, шашны асар нарийн бодлого явагдаж, тэнгэр шүтлэгт цөс ихт монголчуудыг язгуур шүтлэгээс нь салгаж номхон хүлцэнгүйг номлогч шарын шашнаар дамжуулан мөхөөх санаагаа нэн таашаалтай гүйцэлдүүлсэн билээ.
Тэд Чингэс хааныг бурхан байсан гэх үлгэр зохиож, эрт дээдийн уг гарвалыг нь хүртэл шашны домогтой санаатайгаар хольж, монголчуудын уул усны тахилгын ерөөл тэргүүтнийг төвд хэлрүү буулган заавал ламаар уншуулдаг болгож, тэнгэр шүтлэгийгхавчин гадуурхаж, хар муу юм гэсэн ойлголтыг нийтэд гүн бат суулгаж өгчээ. Улмаар шашин төрийг хослон барих хос ёс бий болгон монголчуудын төрөө дээдэлдэг уламжлалт сэтгэхүйгээр нь тоглосон нь тоймгүй. Энэ нь сүүлдээ олдмол соёл биш, язгуур ёс мэт болчихоод байгааг бид цагаан сарын шинийн нэгний өглөө төрийн томчууд урт урт дээл өмсөн Гандан хийдэд очиж Мэгжиджанрайсэг бурханд духаа томбойтол мөргөдгөөс харж болно. Эцэст нь их хааныхаа хөргийг төрийн ордондоо Пүрэвбат ламаар зуруулж заллаа. Уг хөрөг нь монгол зургийн аргаар бус, жинхэнэ төвд барилаар бүтээгдсэн гэж учир мэдэх хүмүүс бичсэн харагдсан. Бас ордны өмнөх өргөтгөлийн Чингэсийн хөшөөг аравнайлж, дотор нь Очирваань бурхан шүншиглэнэ гэх санал өнгөрсөн зун сонсогдож элэг хатаах шахсан. Арай тэгж нүдний булай болоогүй байх л даа. Энэ мэтээр төр шашин холилдож байгаа жишээ баримт хар мянга есөн зуун наян ес байгаа ч таны алтан цагийг хэмнэж амаа татъя.
21-р зууны ардчилсан Монголын төр нь ийнхүү өөрийн мэдэлгүй Манж, Төвдийн бодлогыг залгамжлан явуулсаар байгаа нь эмгэнэлтэй. Манж гэдэг улс нь мөхчихсөн байхад бодлого нь үргэлжилсээр байна гээд бод доо. Углуургатай байгаа биз? Бид уг нь тэднээс илүү сэтгэж, том хийж, алсыг харж явсан язгуур монголчуудын үр сад юмсан. Жаахан бодлоготой байхгүй бол эмгэнэлт инээдмийн жүжгийн гол дүрд байсхийгээд л тоглоцгоох гээд байх юм. Өнгөрсөн жил "Тулгар төр байгуулагдсаны 800 жил" гэж даян дэлхийд зарлаж, нөгөөдүүл нь та нар чинь 1206 оноос өмнө төр улсгүй, түүхгүй байсан юм уу гэж лавлах тавлахыг хослуулахаар нь сая нэг сэхээрч "Их Монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн ой" гэж нэлээд оройтож залруулах шиг болсон. Энэ мэтийн эндүүрэл будилааны үрийг таригч шашин төрийн хос ёсноосоо хэзээ нэг татгалзах юм бол? Тэр цагт их хаанаа Богд гэж дуудан тэнгэр хилэгнүүлэхээ больцгоох байх даа...