ГҮРТЭН ЧОЙЖИНГИЙН ТАЛААРХИ ГҮЙМЭГХЭН БИЧИГЛЭЛ

Б.ГАЛААРИД Судлаач

Гүртэн чойжингийн талаар өгүүлэх цаг нэгэнт болжээ хэмээн санана. Өвөг дээдэс дунд маань гүртэн хүн байсан юм гэнэлээ гэх, тэр бүү хэл ургийн овгоо хүртэл гүртэнтэй холбон авсан хүн олон ч гүртэн гэж чухам ямар хүнийг хэлээд байгаа талаар тоймтой мэдлэггүй байх нь олон. Чойжин гэхээр мөн л ялгаагүй ламын талын догшин сахиустан гэхээс хэтрэхгүй. Гэтэл хэрэг дээрээ сахиустныг бус, харин сахиусыг нэрлэсэн нэр байх юм. Энэ бүхнийг өгүүлэхийн өмнө толь бичиг, тайлбар толь сэлт сөхөн харвал эдгээр үг ихэнхэд нь алга байна. Харин И.Дамбажавын дэлгэрэнгүй тайлбар толиноо Чойжин гэдэг үгийг түвэд гаралтай “Номын сахиус” гэсэн утгатай хэмээн тайлаад “Гонгор, Дамдинчойжоо, Жамсран, Лхам, Намсрай, Цамба, Шалши зэрэг бурхдыг чойжин сахиус гэж нэрлэнэ. Жилийн гай барчдыг арилгах, тэрсүүд дайсныг даруулах, элбэг хангалуун амьдрахыг хүсч, сүсэгтэн олон чойжингуудын уншлагыг хийлгэж ирсэн уламжлалтай”¹ гэж нэмж тайлбарласан байна.

Мөнөөх толь бичигт гүртэнтэй холбоотой  үгсийн тайлбар хайвал “Гүртэм - шарын шашны чойжин бурханы сүнс оршоох ажлыг хийдэг лам хүний цол; гүртэмбэ ч гэдэг”, “Гүртэмч - гүртэм буулгадаг хүн”² гэсэн байна.

Монголчууд шашингүйн үзэлд хүчээр автаад байсан хорьдугаар зуунд гүртэн, чойжинг судлах бүү хэл, тэр тухай ярих ч халгаатай байсан боловч их эрдэмтэн Ц.Дамдинсүрэн абугай хууч яриа тэмдэглэх нэрийн дор олон сайхан мэдээ занги үлдээсэн байдаг. Мөн ардуудын дунд ч янз бүрийн домог яриа их байх боловч нэгэнт хэдэн үе дамжин яригдаж буй тул үнэн худлыг ялгах, хэтрүүлэг даваадуулга буй эсэхийг мэдэхэд бэрхтэй байна.

Харин иргэд шүтэх бишрэх эрх чөлөөтэй болсон, шашин шүтлэгийн тухай ил тод ярьдаг болсон, хүмүүс өөрсдийн өвөг дээдсийн тухай ном дурдатгал ихээр хэвлүүлэх болсны ачаар бодит гэрчтэй, илүү үнэмшилтэй мэдээ занги нэлээд гарах болов. Жишээ болгож “гүртэн” Чойндон гэдэг хүний тухай баримтыг хоёр  номноос эшлэе.

Г.Хандхүү гэдэг хүн  "Зүүдэнд ч ороогүй тавилан" номоо 2008 онд хэвлүүлжээ. Энэ нь нэмж засварласан хоёр дахь хэвлэл юм байна. Энэ номонд байгаа "Гүртэн Чойндон" гэсэн гарчигтай дурсамждаа Одоогийн Говь-Алтай аймгийн Тонхил сумын нутагт байсан Усан Зүйлийн хүрээ хэмээх алдарт хүрээнд сууж байгаад 1930-аад оны үед шар шувталсан ч ойролцоох хэдэн сумандаа ид шидээрээ гайхагдаж байгаад баривчлагдан хэлмэгдэж байсан Луузангийн Чойндон ламын тухай өгүүлсэн байна. Чойндон лам хоёр ч удаа баривчлагдаж, 1950-иад оны сүүлээр суллагдан хүрээ хотод амьдрах болсон байна.

“...Дараа нь Улаанбаатар хотод Зайсангийн аманд суурьшин амьдарчээ. Энэ үед зээ хүү болох Мажаагийн Дэмчиг дэргэд нь хань бараа болдог байж. Олон жил хажууд нь байсан Дэмчиг мөн л олон янзын тохиолдлуудаас хуучилдагсан.

-Өвөөгийн нүдний хараа нэлээд муудсан үе байлаа. Нэг удаа гаднаас намайг орж иртэл танихгүй хүн өвөөгийнд сууж байснаа ширээн дээрх том мөнгөн аягыг нь өвөртлөөд яаран гарав. Би учрыг нь сайн олоогүй ч "Өвөө та саяын хүнд мөнгөн аягаа өгсөн юм уу. Аягыг тань аваад явчихлаа" гэв. Өвөө:

-Үгүй ээ, үгүй. Хулгайч л биз, алив би зогсоож байя. Чи араас нь гүй гэлээ. Би араас нь гүйж гарвал нөгөө хүн гудамжны голд үнэхээр л хөдөлгөөнгүй зогсож байсан гэж Дэмчигийн ярьсныг Говь-Алтай аймгийн арван жилийн дунд сургуулийн захирал Осорын Төвд хуучлав.

Шог зохиолч М.Дэмчиг 1972, 1991 онуудад Говь-Алтай аймгийн зарим сумдаар сурвалжлах ажлаар явахдаа нэг айлд ортол айлын эхнэр танимхайраад цайлж дайлаад хөл алдаад явчихсан гэнэ. Тэгээд мөнөөх айлын эхнэр ийн хуучилжээ.

-Би танай өвөөгийн ачаар хүн болсон хүн. Намайг өлгийтэйд өвчин ороогоод байдаг байж л дээ. Тэгээд үзүүлж харуулж ном айлтгуулахаар Чойндон лам ахыг авч иржээ. Лам ах намайг үлдээгээд бусдыг нь хөөж гаргачихаад том тогоог гал дээр тавьчихаад галаа өрдөнгөө намайг нүцгэлэн хэдэн хэсэг мөчлөөд тогоо руу үйж эхэлжээ. Ээж энэ бүгдийг тотгороо өнгийн харж байгаад ухаан алдаад ойччихож. Нэлээд байж байгаад ухаан оруутаа гэртээ гүйж орвол хүүхэд нь зүв зүгээр орон дээрээ унтаж байж гэнэ.

Лам ах "Одоохон хүүхэддээ буруу энгэртэй бариувч шидэж өг" гэчихээд мордоод явчихсан гэдэг. Ээ дээ, мөн лут хүн байсан юм билээ гэж тэр эмэгтэй сүсэглэн ярьсан гэнэ”³ хэмээн энэ номонд бичжээ. Афоризм зохиохдоо гаргуун нэгэн байгаад даанч эрт хорвоог орхисон манай сайн зохиолчдын нэг М.Дэмчигийн тухай энд өгүүлж байгааг эрхэм уншигч анзаарсан биз ээ.

Гүртэн хүмүүс нялхсыг мөчлөх, чанах зэргээр эдгээдэг байсан тухай олон ихэнх хууч ярианд байдаг бөгөөд хоорондоо нэг их зөрөөд байдаггүйгээс харахад энэ нь нэлээд түгээмэл арга засал байсан бололтой.  Гүртэн хүний гол багаж нь том хутга, заримдаа сэлэм байсан нь ч үүнийг нотолдог.

Олноо “Ташууртай эмээ” гэж нэрлэгдсэн, чулуу татаж мэргэлэхдээ гарамгай, арга дом сайтай Цэндсүрэн хэмээх буянтай буурал гүртэн удамтайгаа хэлж, гүртэн ах нь өөрийн сэлмээ тарнийн хүчээр зангидаад ууланд тавьчихсан, нутаг явбал олчихмоор бодогдох юм хэмээн нас дээр гарсан хойноо мөхөс бичээч надад хэдэнтээ ярьж байгаад амжилгүй өөд болсон юм. Тэрээр бага залуудаа гүртэн өвөөгөө бууж байхыг олон удаа харсан, хоёр гартаа нэг нэг сэлэм бариад буух үедээ хоёр сүвээ рүүгээ бүлэхэд гэдсэн дотор сэлэм хэрхэн харшилдах нь сонсогддог байсан хэмээн хуучилдагсан. Тэрбээр Ховд нутгийн хүн байсан бөгөөд ер нь Ховд, Говь-Алтай, Баянхонгор зэрэг аймгийн нутгаар гүртэн удамтан олон байгаа нь анзаарагдаж байна. “Ташууртай эмээ”-гийн маань өгүүлдэгтэй төстэй хуучийг Говь-Алтай аймгийн уугуул Г.Хандхүү бичсэн номондоо бас оруулсан байна. 

“Бас нэг удаа нэг айл хүүхдээ ороогоод байхаар нь аврал хүсч Чойндон лам ахыг залжээ. Гэрийнхнийг нь хөөж гаргаад хэвтэрт байсан гурван настай хүүг нь татаж босгоод сураар ороолгоод, хутгаар нэвт сүлбэж эхэлснээ цогшсон харганаар төөнөж гарсан гэнэ. Лам ахыг дагаж очсон дүү Бэгз нь үүнийг хараад ихэд айж "Хүүе, болиоч ээ" хэмээн хашгирч орхижээ. Энэ дуунаар хүүгийн эцэг, эх хоёр гэртээ харайж орвол хүүхэд нь орон дээрээ, Чойндон лам ах галтай цуцлаа зуух руу нь шургуулж байсан гэдэг.

Итгэмээргүй ийм сонин явдлаар дүүрэн энэ Чойндон лам ах гурван үеийн гүртэн байсан аж”⁴ гэж энд бичсэн бөгөөд энд нэр дурдагдаж буй Бэгз нь Хувьсгалт тэмцлийн ахмад зүтгэлтэн, яавч худал хэлэхээргүй тулхтай сайхан хүн байсныг би мэдэх юм.

Эдийн засгийн ухааны доктор Д.Шомбодон  “Миний ээж Удвал гурав дахь төрөлт дээрээ их удаан өвдөж сандаргахад аав маань Чойндон лам ах дээр очжээ. Чойндон лам ах байдлыг сонсоод тарни уншиж сэржим өргөөд:

-Санаа битгий зов, чамайг харихад эхнэр чинь төрчихсөн байна. Баруун нүдэндээ улаан гэрэлтэй эрэгтэй хүүхэд байна. Их эрдэм номтой хүн болно. Харин жаахан бөхөлгөө хэрэгтэй юм байна даа хөө гээд жижигхэн чөдөр, төө хэрийн улаан сухай ташуур, хоёр ширхэг сахиус өгчээ. Аавыг гэртээ ирэхэд ээж төрчихсөн, шөл уугаад сууж байхыг хараад нүдэндээ итгээгүй гэдэгсэн.

Аав маань Чойндон лам ахыг "Ээ дээ, мөн ховор хүн шүү" гэж байнга дурсан ярьдаг байсан юм. Би найман нас хүртлээ хоёр сахиус зүүж, чөдөр, ташуур хоёр маань орны толгой дээр байдаг байсан”⁵ гэж ярьсныг зохиогч мөнөөх дурсамждаа бас оруулсан байна. Л.Чойндонгийн төрсөн дүү Л.Шаравын хүү, сэтгүүлч Ш.Содномжамц “Далд түүхийн ил хуудас” номондоо “Авга ламын тухай миний аав, авга нар болон нутгийн хөгшчүүд, манай сумтай залгаа оршдог Бугат, Төгрөг, Шарга, Дарви сумдын ахмадууд үлгэр домог мэтийн үүх түүх ярьдаг байлаа. Энэ тухай мэдэх, ийм түүх хуучлах ахмадууд манай нутагт одоо ч мэр сэр байгаа”⁶ гэж баталж байна.

“1973 оны зун миний бие авга ах Д.Дорж болон Гэндэнгийн Балхүү нарыг дагаж Чойндон гавжийнд очих завшаан тохиолдсон юм. Тэгэхэд Гаадангийн Чойжил ажаад тэр хоёр хөгшин буяны ном хуруулахаар, бас өөрсдөө ч уншихаар явахад нь би тэдний ном судрыг хүмүүсээс нууж 70 кг-ын шуудайд хийж үүрч явсан билээ. Чойндон гавжийнх тэр үед Зайсан толгойн урд өвөрт цас бороо, салхи шуурганаас хамгаалсан төмөр дээвэртэй гэрт байсан бөгөөд тохой өндөр алтан шармал гуулин 3 бурхантай, олон судар номтой, цай идээний 9 цөгцтэй айл байв. Тэр үеийн төр засгийн тэргүүн Ю.Цэдэнбал, Улс төрийн товчооны нэг гишүүн Т.Рагчаа нар Чойндон гавжид үзүүлж зам мөрөө засуулдаг мөртөө энгийн иргэд хөдөлмөрчид биднийг хориглоод байх юм гэж Д.Дорж, Г.Балхүү нар харилцан ярилцаж байв”⁷ гэж О.Дүгэрсүрэн бичсэн нь ч үүнийг давхар нотолж байгаа юм.

Энд өгүүлж буй гүртэн Чойндонтой нутаг залгаа, одоогийн Говь-Алтай аймгийн Бугат суманд ойролцоогоор 200-гаад жилийн тэртээ амьдарч байсан “Гүртэн Даажаа” хэмээх Доржийн тахиж байсан уул хайрхан нь өнөө ч Гүртэнгийн хар нэрээрээ оршиж, түүний үр хүүхэд нь өнөр олуул болжээ. Энэхүү гүртэн болоод хүү Чойндон нарынх нь үзүүлж асан ид шидийн талаар нутгийн олон дунд домог яриа нэлээд бий.

Гүртэн чойжингийн талаар мэдээ сэлт цуглуулж, харьцуулж үзэхэд энэ нь олон талаараа бөө мөргөлийн онго дуудахтай адил төстэй нь анзаарагдаж байна.

Энэ талаар илүү тодорхой өгүүлсэн хүн бол XIV Далай лам юм. XIV Далай лам Данзанжамц өөрийн намтар сэлтээ англиар өгүүлснийг Abacus хэвлэлийн газар хэвлэн гаргасан, түүнийг нь орос хэлнээ орчуулсан хоёр эхээс ид шидийн тухай өгүүлсэн нэгэн бүлгийг нь бидний хүндэтгэл хүлээсэн номт хүмүүн Д.Төмөртогоо абугай харьцуулан байж монгол хэлнээ буулгасан нь энэхүү гүртэн чойжингийн тухай мэдээ сурвалж юм.

“...хүний сэтгэлийн ертөнц, байгаль ертөнц хоёрын хоорондын зууч болж үйлчилдэг эр эм хэн нэгэн хүн байдаг бөгөөд тэднийг “Гүртэн” буюу “шүтээн орших бие” гэсэн утгаар ойлгогдохоор нэрлэдэг юм. Тэрчлэн зөнчдийн тухай ярихдаа тэднийг хүн мэтээр хэлэх нь зүгээр л дөхөмчилсөн хэрэг болохоос нарийвчлан үзвэл угтаа тэр нь аль нэгэн тодорхой эд юмс (Бурханы дүр мэт), эсвэл газар орон, уул ус, хүн зон лугаа холбогдон шүглэсэн “Сүнс” байдалтай гэж тодорхойлбоос зохих зүйл. Харин үүнийг хүн төрөлхтнөөс ангид өөр биет байдгийг шүтдэг мэтээр ухаарвал буруутна” гээд “Нэйчүн чойжин нь анх Энэтхэгийн мэргэн гэгээн Дармабалын хувилгааны залгамжлагчийг Төв Азийн Бата-Хор хэмээх нутагт залрахад бараа болж Түвэдэд хамт ирсэн байна. Улмаар манай эриний наймдугаар зуунд Түвэдийн Тисрон Дэвзэн хааны үед түүнийг Энэтхэг Тантра ёго, Түвэдийн шашны дээд авралт дээд багш ловон Бадамжунай Түвэдийн Самъяа хийдийн ... сахиусаар залжээ. Хожим тухайн үедээ Бэрээвэн хийдэд шадарлах болсон үед нь хоёрдугаар Далай лам түүнтэй тун нягт харилцах болсон бөгөөд сүүлдээ Далай ламын бүх дүрийн чойжин сахиус нь Дорж дагдан болжээ”⁸ гэж Далай лам өгүүлсэн нь бөө нөр өвөг дээдсийн сүнс лугаа харьцахад тэдгээр онгын аль нэг нь  толгой онго буюу голлох сахиус болдогтой адил байна.

Далай лам болоод Түвэдийн засгийн газар жил бүрийн цагаан сараар энэхүү Нэйчин чойжинтой зөвлөдөг уламжлал тогтоод хэдэн зууныг элээсэн, яаралтай шаардлага гарсан тохиолдолд хэдийд ч залж болдог, XIV Далай лам өөрөө түүнтэй жилдээ хэд хэд харьцдаг гэдгээ энэ номонд илэн далангүй бичжээ. Үүнийхээ зөвтгөл болгон тэрбээр “Хорьдугаар зууны өрнөдийн уншигч авгай нарт энэ үг ихээхэн этгээд сонсогдож магад. Тэр ч байтугай өөрийгөө “дэвшилттэй” гэж тооцох болсон зарим түвэд хүн хүртэл намайг ийм эртний аргаар мэдээлэл авч буйг сөргөсөн санаа бодолтой байдаг. Гэвч чухамхүү гэгээн сахиус миний асуусан тухай бүр гарцаагүй үнэн зөв хариу өгдөг цорын ганц энгийн бөгөөд үнэн шалтгааны улмаас би ямагт түүнтэй харилцдаг юм”⁹ гэж учирласан байна.

Ер нь хүний оюун ухаан зуурдын байдалд орших үед хүлээж авсан мэдээлэл өнгөрсөн, одоо, ирээдүй цагийн алинд ч  хамаарах бай туйлын үнэн зөв  байдаг зүй тогтолтой. Ямар ч үндэстний онго буулгах, сахиус оршоох зан үйл нь энэхүү үнэнийг олж мэдэх л эцсийн зорилготой байдаг. Гэхдээ жинхэнэ буух ёстой онго сахиус нь үнэн зөвөөр буусан тохиолдолд л ийм байдаг бөгөөд чадвар мөхөс, зан үйлээ буруу үйлддэг, учраа олоогүй нэгэн ямар нэг арга технологи ашиглан завсрын байдалд орсноор төөрч будилах магадлал өндөр байдаг. Өнөөдөр хуурамч бөө нар олширлоо гэж гаслаад буйн чухам учир энэ бөгөөд дан ганц бөө нар ч биш, ерөөсөө бясалгал хийдэг, зуурдын орноор аялдаг, зэрэгцээ ертөнцтэй харьцдаг бүх хүнд хамаатай.

Чойжин сахиус буулгах нь бөөгийн онго залах үйлтэй агаар нэг байгааг нотлох бас нэг зүйл нь чойжин буух үед хэрэглэдэг хувцас хэрэглэл юм. Энэ талаар Далай лам өгүүлэхдээ “Нэйчүн чойжин Дармасалад өөрийн хийдтэй боловч над дээр ихэвчлэн өөрөө ирдэг. Албан ёсны үйл явдлын үед бол чойжин гадуураа улаан, хөх, ногоон, шар өнгө алагласан угалзан хээтэй хуучны алтан утаст хоргой баримтаг өмсгөл бүхий олон давхар дотуур хувцас өмсөж этгээд сонин хувцасладаг юм. Энгэр дээр нь Дорж Дагдан сахиусанд хандсан маанийн самгарьд үсэг бүхий оюу эрдэнийн хүрээтэй гялалзтал зүлгэсэн дугуй толь зүүнэ. Ёс төрөө үйлдэхээсээ өмнө биедээ мөрөвч тоног гэмээр юм хийж түүндээ гурван ширхэг хийморийн дарцаг, дөрвөн хиур зүүдэг. Нийт дүнгээрээ гучаад кг (далан фунт) илүү болох тул онгод нь ороогүй цагтаа тэрбээр арай чүү хөдөлж харагддаг юм”¹⁰ гэсэн байна.

Орон орны бөө нарын хувцас хэрэглэл ч бас л этгээд сонин, олон янз байдаг. Зарим нь элдэв шувууны өд, туг хиур  сэлтийг энд тэндээ  зүүж тогтоосон, өмсгөл хэрэгслийн нийт жин нь эзэндээ ахадмаар байх нь элбэг. Ялангуяа хорьдугаар зуунаас өмнөх үеийн бөө нарын хуяг хувцас, хамгаалалтын төмөр эдлэлийн жин нь 30-40 кг татах энүүхэнд байдаг. Тэгээд бөө нар онго нь орсон үед хувцас эдлэлийнхээ хүндийг огт мэдрэхээ больж, дэгдэж дүүлж, үсэрч харайх энүүхэнд. Далай лам энэ байдлыг дүрслэхдээ “Ингэсний дараагаар тэр нэг туслахынхаа барьж байгаа ёслолын илдийг шүүрэн авч нэг цовхорсноо улмаар аажуухан бөгөөд хангалуун төрхөөр бас ч сүрлэгээр цамнаж эхэлнэ. Цамнаж дуусаад миний өмнө ирж бүсэлхийгээрээ бөхийж өнөөх хүнд баримтаг өмсгөлөө үл хайхран бүх биеэрээ тонгойн титмээ шаланд хүртэл надад аажуухан мөргөснөө огцом босож, тэр их хүнд юмсыг ер тоохгүй цамнана. Түүнд шүглэсэн их хүчит сахиусны хэмжээлшгүй чадал хүчин нь чойжингийн биеийг дэлбэ татах шахан түүнийг ямар нэгэн асар хүчирхэг чанга пүршээр тоноглосон резин эдээр хийсэн юм шиг уян хатан бөгөөд огцом ширүүн хөдөлгөөнтэй болдог тул тэр байж ядан цамнах бөлгөө”¹¹ гэж бичсэн нь бөөгийн онго орж, элдэв хөдөлгөөн үйлдэхтэй ав адилхан байна.

Бөө хүн онго сахиусуудаа нийтэд нь  дуудахдаа арай нийтлэг хэлбэрийн, тухайлан аль нэгийг нь залахдаа зөвхөн түүнд зориулсан үгийг (бөөгийн онгодын дуудлага, тамлага гэдэг) хэц хэнгэргийн дэлдэлттэй  ая дан хоршуулан дууддаг. Мордуулж одуулахдаа ч мөн адилаар аялгуулан өчдөг.

“Гүртэнгүүдийн хувьд сахиус оршоохдоо хэлдэг тусгай унш-лага, шившлэгтэй байдаг бөгөөд түүнийг нь солхи гэдэг. Солхи уншихгүйгээр сахиус оршдоггүй, буцаах солхийг нь уншихгүй бол явдаггүй гэдэг”¹² хэмээн миний бие нэлээд хэдэн оны өмнө бичиж байсан. Ийнхүү онго сахиус дуудах зан үйл ихэвчлэн адил төстэй, өмнө хойно нь хэлдэг үг шившлэгт ч тодорхой учир холбогдол байгаа нь анхаарал татаж байна.

Тэр бүү хэл “Урианхай туульчид тууль хайлахаасаа өмнө “Алтайн магтаал”-ыг заавал хэлдэг нь бөө хүн бөөлөхийн өмнө дуудлага дууддагтай үндсэндээ адил байна. Бөөгийн дуудлага нь хэрэг дээрээ өөрийн онгод их тэнгэрүүд, уул ус, газар лусын эзэд, ер уриан залъя гэсэн бүхнээ уран цэцэн уярам сайхан үгээр магтан дуулж, эерүүлэн зөөлрүүлсээр буулгаж ирэх зан үйл юм. Тэгвэл урианхай туульч Алтай нутгийн уул ус, ургамал ногоо, ан амьтныг магтан дуулж, Алтайн эзэн Алиа хонгорыг аялгуу сайхнаар аргадан байж урин ирүүлснээр сая туулиа хайлж эхэлж байна”¹³  гээд туульчид туулиа ид хайлах үедээ зуурдын байдалд ордог гэсэн санаа дэвшүүлсэн маань алдаа биш байсныг саяхан Киргизэд очоод гурав дөрөвхөн настай манасч хүүг зуурдын байдлаас хүчээр гаргахыг хараад ойлгосон билээ. “Алтайн магтаалгүй тууль тууль болдоггүй, авгайгүй айл айл болдоггүй” гэх хэлц үг баруун монголчуудад байдаг нь үүнийг бас давхар давхар нотлох мэт санагдана.

Далай лам Нэйчүн чойжингийн буух мордох байдлыг зурагласан нь ч  бөөгийн онго орох, гарахаас нэг их зөрөхгүй байгаа нь гайхам зүйл биш ээ. Тэрбээр “Тэгээд гүртэнгийн амаар Дорж Дагдангийн сахиус үгээ хэлж дуусмагц гүртэн төгсгөлийн өргөл өргөөд бие нь амьгүй мэт унаад өгнө. Энэ нь сахиус буцан одсоны тэмдэг болой. Ингэнгүүт туслахууд нь яаруу очиж титэмний бүчийг даруй суллах бөгөөд түүнийг сэргэтэл нь тусгай өрөөнд аваачдаг”¹⁴  гэж бичжээ. Бөө нар ч гэсэн онго нь гарсны дараа амьгүй мэт сулбайн унах, үлээлгэх, зөөлөн сэгсчих зэрэг гаднын нөлөөгөөр сэргэх байдал ажиглагддаг.

Чойжин гэх нэрийн чой нь монголоор ном гэсэн үг бөгөөд бүхэлдээ “номын сахиус” гэсэн утгатай үг болохыг өгүүллийн эхэнд тайлбар толь түшин өгүүлсэн. Тэгэхээр чойжин буулгадаг хүнийг чойжинч гэх нь зүйн хэрэг. Гагцхүү ардын ярианаа энэхүү ялгаа зааг гээгдсэнээс номын сахиусыг ч чойжин, тэрхүү сахиусыг буулгадаг эрдэм чадалтныг ч чойжин гэж ялгалгүй нэрлэдэг болжээ гэмээр байна. Энэ нь бид Чойжин ламын сүм музей гэж нэрлэдгээс тодорхой харагдана.

Монголын бурханы шашны тэргүүн VIII Богдын төрсөн дүү Лувсанхайдав чойжинч байсан бөгөөд өөрөөс нь өөр хэн ч ордоггүй тусгай өрөө хүртэл байсныг түүний сүм музейг сонирхсон хүнд тайлбарлагч нь бэлхнээ хэлээд л өгнө. Монголын шашин төрийг хослон баригч Богд Жабзундамба хийгээд түүний Засгийн газрын сайд нар чойжинч ламын буулгасан сахиусны айлдварыг ихэд анхаардаг байсан баримт байгаа нь Далай ламын бичсэнтэй агаар нэг байна.

Борын Жамбал гэдэг өвгөн 1958 онд 77 нас сүүдэртэйдээ их эрдэмтэн Цэндийн Дамдинсүрэнд  “Чойжин ламд гурван сахиус оршдог байсан. Тэдний нэгд нь Найчүн, хоёрт Зэмэр, Гуравт Шүг сахиус. Найчүн их догшин биш. Зэмэр мөн их догшин биш. Шүг их догшин сахиус байсан юм. Шүг сахиус оршиж байхад чойжин лам дэвхцэж цовхчоод, гэдэс годосхийгээд, амнаасаа хөөс буруулж их догшин дүрэмтэй байдагсан” хэмээн хуучилсныг тэмдэглэн үлдээжээ.

Далай ламын дэргэдийн гүртэн чойжин буулгахыг харсан хүн сэтгэгдлээ бичихдээ “2005 онд би Энэтхэгт байсан юм.. Нэгэн өдөр миний танил нэг лам надад чи Чойжин бууна гэж яадгийг үзсэн үү гэдэг юм  байна.

Миний амьдарч байсан газараас холгуйхэн байх Далай Ламын Чойжингийн хийдэд тэр өдөр олон хун цугларчээ. Олон лам нар ирсэн ямар нэгэн ном уншиж байх юм. Тэгэхдээ бугд зогсоогоороо л ном уншаад байх. Тэгж байтал нэг хөгшин ламыг тэргэн дээр түрээд ороод ирлээ. Би ч дотроо энэ нөгөө Чойжин нь юм байх л гэж бодлоо. Тэгээд найз ламаасаа асуувал Чойжингийн хэлийг орчуулдаг орчуулагч нь юм гэнэ. Чойжин нь бол тэнгэрийн хэлээр ярьдаг юм байх. Тэр хэлийг нь мэдэх хүн байхгуй болохоор хэлийг нь сайтар судалсан хэлмэрч бас байдаг юм гэнэ.

Тэгж байсан чинь нөгөө удаан хулээлгэсэн Чойжин нь орж ирлээ. Сонин хээтэй хувцас өмссөн, дунд хэрийн насны хун гарч ирээд л нэг том сандал дээр суулаа.

Тэнд байсан лам нар номоо уншиж дуусаад нөгөө ламд чинь нэг их том малгай өмсуулчихлээ. Хоёр талаас нь малгайг нь түшээд зогсох юм. Их л хунд байгаа бололтой.

Тэгэээд  дахин ном уншлаа. Энэ удаад уншиж байгаа ном нь маш сонин, өөр ч аялгуутай юм шиг санагдлаа. Урьд нь олон л удаа Төвд ном сонсож байсан ч ийм аялгатайг нь сонсож байгаагуй юм.

Нилээд хугацаа өнгөрсний дараа нөгөө Чойжингийн чинь нүүр нь хөөгөөд л томроод ирдэг юм байна. Сайхан жужиглэж байна даа л гэж бодож байлаа. Тэгсэн чинь нүд ам нь мурилзаад сонин сонин болж байснаа  исгэрээд ч байгаа юм уу, яагаад ч байгаа юм мэдэхгүй нэг л сонин авиа гаргаж байснаа гэнэт босоод ёстой л дэвж гарлаа даа. Нөгөө толгойд нь багтахгуй байсан малгай нь ургачихсан юм болов уу л гэмээр наалдчихсан хөдөлгөөнд нь огт саад болохгуй байна”¹⁵ гэсэн нь дээр эшлэсэн “Шид хийгээд нууцсын тухайд” номонд өгүүлснээс огтхон ч зөрөхгүй байна.

Далай ламын дэргэдийн гүртэн 17 дахь үеийнх гэгддэг. Урьдын цагт Түвэд даяар хэдэн зуун ийм гүртэн байсан гэж Далай лам өөрөө бичсэн байна. Харин Монголд байдал ямар байсныг тоймлоход бэрх ч гэлээ энд тэнд гүртэн удамтан нэлээд байгагаас харахад бас л цөөнгүй байсан бололтой. Гэхдээ монголчууд тэнгэр шүтлэгээс ихэд хожуу салсан учраас гүртэнгийн үе үе удмын асуудал ч хожуу үед хамаарч мэдэхээр байна. Гэхдээ энд Монгол бөө мөргөл Түвэдийн шашинд нөлөөлж, Монгол нутагт эргэн нэвтрэхдээ Түвэдийнх мэт төөрөгдөл дагуулсан гэмээр сэжим буйг хойно тодорхой өгүүлье.

 Дээр өгүүлсэн Жамбал донир хэлэхдээ Бадруулт төрийн үед Маймаа хотын Цэрэндорж удирдаж Лувсанхайдавыг чойжинч болгосон гэсэн нь өмнө нь Монголд  төрийн хэмжээнд чойжин буулгах зан үйл  байгаагүйн нотолгоо ч байж мэднэ. Өдгөө музей болоод буй Чойжин ламын сүмийг 1904-1908 онуудад уран барилгач лам Омбо удирдан монголчууд өөрсдөө барьсан байдаг.

Өгүүллийн цээжинд дурдсан Чойндон гэхэд л 1895 оны орчим төрсөн бөгөөд  “гүртэн” Луузангийн ууган хүү, гуравдахь үеийн гүртэн  гэхээр он цагийн хувьд мөн л хоёр зуу хүрэхгүй жилийн тэртээгээс тэдний удамд гүртэн тодорсон болж таарна.

Монголын төр нэн эртнээс шашин шүтлэгийг өөртөө ашигласаар ирсэн уламжлалтай. Чингэс хааны үед бүх шашинд хүндэтгэлтэй хандаж байсан хэдий ч төрийн гол зан үйл, дайн байлдаан зэрэг чухал үйлнээ бөө мөргөлийг эрхэмлэж байсан нь хөдөлшгүй баримттай. Тэгээд ч төр, цэргийн эрхтэн дархтнууд дунд бөө олон, Чингэс хаан ч өөрөө тэнгэртэй харьцах увдистай нэгэн байсныг “Монголын нууц товчоо” болоод бусад эх сурвалжууд нотолдог. “Аравтын даргаас дээш цөм тэнгэрийн хэл мэдмүй” хэмээх үг ч үүний дам нотолгоо мэт санагддаг.

Энэ уламжлал хожмоо шарын шашинд орсон үед ч хадгалагдсан бөгөөд цэргийн жанжид догшин сахиустай харьцдаг, хутагт хувилгаад төрийн сайд болдог онцлог Богд хаант Монгол улсын үеийн томилгоо өргөмжлөлөөс харагддаг. Тухайлбал, Богд хаант Монгол улсын үеэс л алдар гавьяа нь түгсэн цэргийн жанжин Хатанбаатар Магсаржавыг чойжинч байсан гэдэг. Богд хаант Монгол улсын нутаг руу Хятадын хар цэрэг довтлоход Хатанбаатар Магсаржав цэрэг ахлан морджээ.

“Хатан баатар ван ганц үхэр буугаа шившиж буудсанд сум нь хятад цэргийн их буугийн амаар орж дэлбэрээд олон хятад цэргийг хядаж... Богд эндээс бичиг явуулжүхэр бууг “Жанжин буу” гэж цол өгөөд Хатанбаатар ванд гүн ван цол өгөөд одоо бууж ир гэж зарлиг буужээ... Тэр том буу нь олон хадаг зүүсэн буу байсан”¹⁶ гэж нүдээр үзсэн амьд гэрчийн хуучилсныг их эрдэмтэн Цэндийн Дамдинсүрэн “Өвгөн Жамбалын яриа”-ндаа тэмдэглэн үлдээсэн байдаг. Мөн баруун замын байлдаанд явж байхдаа Хатанбаатар ван чойжин буулгаж байсан тухай домог яриа олны дунд байдаг нь үнэний ортой байж мэдэхээр байна. 

Мөн Ардын засгийн газрын Ерөнхий сайд байсан Анандын Амар “17-26 насандаа чойжин байсан гэж өчиг өгч байжээ”¹⁷ гэсэн мэдээлэл ч бас байна. Энэ бүхэн нь төрийн үйлийг тэнгэр язгууртад, мөн тэнгэрийн “хэл мэддэг” хүмүүст даалган хариуцуулдаг эртний уламжлал хорьдугаар зууны эх хүртэл Монголд хадгалагдсаар байсныг харуулж байгаа хэрэг юм.

Ер нь махан бие, цусан зүрхэт хүмүүн бидний харж мэдэрдэг тэрхүү хязгаарын гадна орших ертөнцийн тухай мэдлэгийг эртний монголчууд тэнгэр шүтлэг, онго сахиусны тусламжтайгаар олж мэдэж, нартын амьдрал, төрийн үйлээ хүртэл түүнтэй уялдуулж чаддаг байсан нь өнөө улам бүр тодорхой болж байна. Монголчуудыг хэнд ч ялагдашгүй болгосон тэрхүү агуу чадварыг өөриймшүүлэх арга замыг Буддын шашинтнууд анх олж харсан нь тодорхой байгаа бөгөөд тэд монгол бөөгийн онго сахиустай харьцдаг, тэдний ивээл хамгаалалтыг авдаг арга техникийг судалж, тэр ч битгий хэл мөнөөх сахиусуудыг урхидан эрхэндээ оруулах, хулгайлах зэрэг олон арга хэрэглэж байжээ. Далд ертөнцийн энэхүү тулаанд түвэдүүд ялснаар гүртэн чойжин бий болсон гэж дүгнэх үндэс байгаа юм.

Нийтийн тооллын VIII зууны үед монголчуудын номын их сахиусыг түвэдүүд нутагтаа хулууж аваачин тахиж, ивээл ачлалыг нь хүртэх болсон бөгөөд мөнөөх сахиус нь 1544 онд л анх удаа хүний биед буусан, тэр гүртэнгийн нэр нь Лувсанбалдан гэдэг болох  нь түүх сударт тов тодорхой тэмдэглэгджээ. Энэ нь юу гэсэн үг вэ гэвэл монголчууд бөөлөөд буулгачихдаг байсан сахиусыг түвэдүүд ийнхүү гүртэнгийн биед Буддын шашны уншлага тарнийн аргаар оршоож сурсан гэсэн үг. Гэхдээ энэ нь тухайн сахиус өөрөө таалаагүй тохиолдолд биелшгүй зүйл бөгөөд түвэдүүд урт удаан хугацаанд догшин сахиусыг аргадаж, өөриймшүүлж чадсанаар ийнхүү чойжин буулгах хэмээх нэгэн гайхамшгийг бий болгож чаджээ гэмээр байна.

Далай ламын дэргэд одоо байгаа гүртэн Түвдэнготов бээр “Гүртэнгийн чойжин буух үедээ өмсдөг өмсгөл нь бэлгэдлийн нарийн утга учиртай... Гутлыг монгол гутлын загвараар бүтээсэн нь Пехар бурхны үүсэл гарлыг сануулж буй мэт”¹⁸ гэсэн нь мөнөөх монгол сахиусыг хэлж буй хэрэг билээ.

Түвдэнготов гүртэн нь 1957 онд төрсөн, 1987 оноос Далай ламын чойжингоор тодорсон нэгэн бөгөөд 1990 онд Улаанбаатарт болсон Азийн буддистуудын бага хуралд оролцож байжээ. Дараа нь 2008 оны зун дахин ирж Отгонтэнгэр ууланд очжээ. Тэр тухайгаа “Тэнд Түвэдийн цэргийн хүчин Пехар бурхны “сүлд оршигч”-ийг олж авсан бөгөөд тэр дотор бурхны арьсан баг байсан гэдэг... Тэнд би залбирал үйлдэж тахил өргөв”¹⁹ гэж Түвдэнготов гүртэн номондоо өгүүлсэн байна.

Энд өгүүлэн буй Pe har бурхан нь асар хүчтэй хамгаалагч тэнгэр бөгөөд Нэйчүн хийдийн Дорж дагдан сахиус нь түүний өмнөөс “бие төлөөлөгч” болон буудаг гэнэ. Монгол бөөгийн том тэнгэрүүд нартын оронд өөрөө буухгүй, өмнөөсөө элч зараал илгээдэгтэй энэ нь адилхан байна.

Эх сурвалжууд:

1. Д.Дамбажав “Оюун билгийн мэлмийг нээгч аялгуу сайхан монгол үгийн

    дээж” тайлбар толь бичиг. Тал-1003.

2. Мөн ном. Тал-483.

3. Г.Хандхүү "Зүүдэнд ч ороогүй тавилан", 2008. Тал-142-145.

4. Мөн тэнд

5. Мөн тэнд

6. Ш.Содномжамц “Далд түүхийн ил хуудас” УБ., 2011. Тал-214.

7. О.Дүгэрсүрэн “Уугуул түмний минь удмын бахархал” Эрдэнэт., 2006.

    Тал-157-158.            

8. Дээрхийн гэгээн Далай лам “Шид хийгээд нууцсын тухайд” (Оточ

    Д.Төмөртогоогийн орчуулга). УБ., 2011. Тал-15.

9. Мөн ном. Тал-16.

10. Мөн ном. Тал-18.

11. Мөн ном. Тал-19.

12. Б.Галаарид.”Бөө мөргөлийн тухай бичвэрүүд” УБ., 2010. Тал-100.

13. “Тууль хайлах, бөө бөөлөх хоёрт адил төстэй зүйл олон байна”

 ярилцлага. “Гэрэлт Цалиг” сонин. 2010.01.21. №03 (34).

14. Дээрхийн гэгээн Далай лам “Шид хийгээд нууцсын тухайд”

      (Оточ Д.Төмөртогоогийн орчуулга). УБ., 2011. Тал-20.

15.  www.temuujin-miniiblog.blogspot.com

16. Эмхэтгэгч Х.Сампилдэндэв “Монгол хууч ярианы дээж” УБ., 2003.

      Тал-82.

17. Дээрхийн гэгээн Далай лам “Шид хийгээд нууцсын тухайд” (Оточ овогт

      Д.Төмөртогоогийн орчуулга). УБ., 2011.  Тал-72.

18. Түвдэн Готов “Би Далай ламын чойжин” УБ., 2011. Тал-165.

19. Мөн ном.Тал-186-187.

2012.03 сар

Монголчуудын бөө тодруулах, холбох ёсны алдаа, оноо

Монголчуудын бөө тодруулах, холбох ёсны алдаа, оноо
Б.Галаарид (“Гэрэлт Цалиг” сонин)
Хүн төрөлхтний балар эртний нийтлэг шүтлэг болох бөө мөргөл цагийн аясаар янз бүрийн шашинд зайгаа тавьж, шахагдсаар өдгөө тун цөөхөн газар үлдэж хоцроод байгаагийн нэг нь Монгол юм. Гэхдээ Монголд ч гэсэн энэ шүтлэгийг хавчин шахах оролдлого үе үе хийгдэж байсан түүхийг мөшгөвөл нэлээд эрт үе рүү хөтөлнө. Энэ өгүүллийн зорилго нь өөр тул үүнийг үл өгүүлэн өнөөдөр тулгамдсан асуудал болоод байгаа бөө тодруулах, холбох ёсны тухайд ярья.
Монголчууд социализмын торноос мултарч, үзэл суртлын хүлээс нь тавигдсаны дараахан буюу 1990-ээд оны дунд үеэс бөө мөргөл эргэн сэргэх хандлага хүчээ авсан ч үндсэндээ буриад, дархад хоёроос бусдад нь бөө мөргөлийн зан үйл мартагдсан учраас учир битүүлэг зүйл их байлаа. Гэвч Монголын бөө мөргөлийн талаар шинжлэх ухааны анхны бүтээл хийсэн Дорж Банзаров “Бөөг бүрмөсөн устгахын тулд өөр их зүйл хийх хэрэгтэй болно. Тэрээр тийм ч амар устаж үгүй болохгүй, эрдэм боловсролтой ард түмэн, догшин ширүүн байгалиар түүний ирээдүй хамгаалагдана”1 гэж бичсэн нь үнэн болж өнөөдөр бөө тодруулах, онгодтой нь холбох зан үйлийн талаар нэлээд тодорхой ярих боломж бүрдээд байна.
Бөө мөргөл эргэн сэргэх үед бөө тодруулах зан үйлийг амьдрал дээр ихээхэн дэлгэрүүлсэн хүн бол Дорнодын алдарт зайран, олноо Баавай хэмээн хүндлэгдсэн Цэрэн билээ. Тэрээр газар газрын шавь нараа бөө болгохдоо буриад ёсыг голлон барьж байсан нь шанар хийх зан үйлээс нь тодорхой харагддаг. Буриад бөө нь шарын шашинтай гүнзгий холбогдож, уншлага тарни, сахиус шүтээн, зан үйл нь хүртэл нэлээд холилдсон учраас эртний их онгодтой бөө нар, ялангуяа халх бөө нарт буриад бөөгөөр холбуулах нь төдийлөн зохимжгүй болох нь сүүлийн үеийн судалгаанаас харагдаж байна. Тэгээд ч одоогийн буриад бөө нь шавь сургалтын хэлбэртэй, бөө тодруулах, замчлах зан үйл нь нэлээд бизнес сүлжээ шинжтэй болчихоод байгаа юм. Бөө болгох шавь сургалтын стандарт энд нэгэнт бий болсон гэж хэлж болно.
Бөөгийн тухай гарын авлага болгохуйц ном бүтээлийн тухайд Ч.Далай, Б.Ринчэн, С.Бадамхатан нарын судалгааны бүтээлүүд нэгэнт байсан бөгөөд 1998 онд эрдэмтэн доктор О.Пүрэвийн “Монгол бөөгийн шашин” хэмээх томоохон бүтээл хэвлэгдсэн юм. Тэрээр энэ бүтээлийнхээ нэг бүлгийг бөө болох ёсонд зориулсан нь тухайн үедээ тун чухал хэрэглэгдэхүүн болж байв. Бөө болох хүн лус, савдаг, онгодтой нөхцөх үйлийн үр, багш шавийн барилдлага, бөөгийн зам заах ёс зэргийг доктор О.Пүрэв нэлээд дэлгэрэнгүй өгүүлсэн байдаг. Гэхдээ энд дурдагдсан зан үйлүүд нь зөвхөн судалгааны хүрээнд олдсон мэдээллүүд атал монгол бөөгийн нийтээрээ дагаж мөрдөх зүйл мэтээр ойлгуулж, тийм байх ёстой, тэгэх ёстой гэсэн заавар, стандарт тогтоохыг оролдсон нь бөө сонирхогч, бөө бологчдод буруу ойлголт төрүүлэхүйц болжээ. Тухайлбал, “...шавийн байгаа гал голомтноос хэн нэгэн шийдвэрлэгч хүн багшаар тодорсон бөөд очиж “Та манайд очиж хүний зам зааж цагаан мөрөө хайрла” гэх мэт үг хэлээд аяга дүүрэн сүүг алд цэнхэр хадагтай бариад”2 гэх мэтээр хэлэх үг, хийх үйлдлийг нь хүртэл нэгбүрчлэн зааж бичсэнийг учир мэдэхгүй хүмүүс хадаг барих чинь хаанаас хэдийд нэвтэрсэн ёс билээ гэхчлэн нарийн нягтлалгүйгээр ёсчлон гүйцэтгэх гэж хичээж л таарна. Эндээс л стандарт үүсч байгаа юм. Зүй нь “ Бөө бөөгийн буулт өөр, бүжин туулайн дэгдэлт өөр” хэмээх цэц үг дан ганц бөөгийн буултын тухайд биш, ерөөсөө монгол бөөгийн зан үйлийг нийтэд нь илэрхийлсэн, монгол бөөд аливаа нэгэн стандарт байдаггүйг хэлсэн хэрэг юм.
Аль ч газрын бөө болох хүний онцлох шинж нь бөөгийн өвчнөөр өвдөх явдал байдаг. Ингэж өвдсөн хүн орчин цагийн эмнэлгээр явахад онош нь үл тодрох, эсвэл нэг өвчнийг нь эмчилж эдгэрүүлэвч өөр нэгээр өвчлөх зэргээр шаналгадаг. Энэ нь чи бөө болох ёстой гэж тэнгэрээс өгч буй дохио юм. Үүнийг мэдэхгүй байх, мэдсэн ч эс тоовол үхлээр төгсдөг. Мөн бөө болох ёстой хүний санасан хэрэг, сэдсэн ажил нь бүтэхгүйтэн үргэлж унаж босч, орон шоронд ортлоо дордох нь хүртэл бий.
Бөөгийн өвчний илрэх байдал нь сэтгэл мэдрэлийн өвчинтэй илүү төстэй. Хий юм харна, сонсоно, татаж унана. Ийм жишээ ном сударт үй түмээрээ бичигдсэн байдаг. Тухайлбал эртний нэгэн бөө “Би хорин насандаа өвдөж, бусдын хараагүйг нүдээрээ харж, сонсоогүйг чихээрээ сонсож эхэлсэн. Хүмүүс надад итгэхгүй доог тохуу болгоно гэж айсандаа би арван жил хэнд ч хэлэлгүй тэссэн. Эцэст нь хүчтэй өвдөж үхлийн аюул гарцаагүй нүүрлэсэн.Тэгээд бөөлж эхлэнгүүт дээрдсэн юм. Одоо ч гэсэн бөөлөлгүй удвал бие эвгүйрч өвддөг”3 гэсэн байдаг.
Гэхдээ хий юм харж сонссон, хүнд өвдсөн, татаж унасан бүхэн бөө болох ёстой гэсэн үг биш. Хараал хорлол, хий юмтай нөхцөх, зүгээр өвдөх зэргээс болж ч болно. Иймд эхлээд юунаас болов гэж учир шалтгааныг тодруулах хэрэгтэй. “Хараал хорлол нь биежиж, мэдрэмж нь хурцадсан хүнийг бөө болох хүн байна гэж эндүүрэн ажил ундруулж, эцэст нь нөгөө хүн нь хараалаасаа салан ямар ч мэдрэмжгүй нэгэн болж хэн хэн нь гайхшаа барчихсан байсан”4 тухай би өмнө нь нэгтээ бичиж байсан.
Орчин цагийн өнгө мөнгөнд шунасан бөө нэрт зарим хүмүүс ийм өвчин зовлонд унагсдыг, хараал хорлолд шаналагсдыг яг л торонд нь ороолдох ялаа шумуулыг отсон махчин аалз мэт хүлээж байдаг болсон нь тодорхой байна. Миний дотнын анд Х-тэй яг ийм явдал тохиолдсон юм. Тэрээр хэсэг хүмүүс бөө бөөлүүлэхэд нь унаа тэргээрээ үйлчилж явтал “Тэр залуу хүрээд ир” хэмээн нөгөө бөө нь дууджээ. Тэгээд нэр жилийг нь асууснаа “Пөөх, чи чинь бөө болох ёстой хүн байна. Ямар хэнэггүй нөхөр вэ. Ингэж яваад үхвэл яана, чи” хэмээн загнажээ. “Би эрэгтэй шавьгүй хүн байгаа юм. Эндээс нэг том зайран олоод авлаа. Удахгүй би хөдөө явж уул хайрхад тахихдаа чамайг дагуулж явж бөөлүүлнэ Юм хумаа бэлд” гэж тулгав гэнэ. Мөрөөрөө явж байгаад бөө болчих шахсан нөхөр маань нүд нь орой дээрээ гарчихсан давхиж ирлээ. “Чи энэ бөө мөөг сонирхдог хүн байна. Хэлээд өг. Ийм юм байж болох уу?” гэхэд нь нэг биш, нэлээд хэдэн хүн дээр очиж асуу гээд явуулсан минь бүр гай болжээ. Очсон бөө болгон нь барьж авч шавиа болгох гээд сандаргаж, нөхөр ч сүүлдээ дүрдээ итгэн хувцас хэнгэрэг бэлдэх юм болоод явчихлаа. Нэлээд сайн гэгддэг үзмэрч бүсгүй түүнд тийм юм байхгүй, цаадуул дээрээ дахиж очилгүй хаячих гэж хэлээд ч, ах дүүс нь дургүйцээд ч нэмэр болсонгүй. Нэлээдгүй хөл болж, ихээхэн мөнгө зарлагадаж явж бөө болсон Х маань дахиад надтай холбогдсон юм. “Энэ нэг л биш ээ. Чи нэг хүрээд ирээч” гэнэ. Яваад очтол шинэхэн бөө маань хувцас хэрэглэлээ өмсөн бөөлж үзүүллээ. Хэнгэргээ дэлдэж байтал төд удалгүй онгод суув бололтой намс хийгээд явчихлаа. Цай барьтал өлсөж ундаасаж үхэх гэж буй аятай хахаж цацан залгилчихлаа. Өмнө нь барьсан идээ будаанаас ам руугаа базан чихэж, заримыг нь өвөр түрий рүүгээ ч хийж байх шиг. Мэндийн үгэнд ганц хоёрхон үгээр хариулаад өөр юу ч ярихгүй юм. Тэгснээ архи нэхэж байна. Өгөөд л байвал уугаад л байх шинжтэй. Ямар ч шидгүй гайтай “онгодыг” нэлээд юм болж байж буцааж мордуулав.
Дараа нь бид хоёр түүнийг анх хэрхэн холбосон, юу болсон талаар ярилцлаа. Багш нь онгодоо оруулж ирээд л “Одоо чиний онгодыг дуудаж биед чинь оруулна” гэж хэлээд дэргэдээ хэнгэрэг дэлдүүлэн суулгатал орж ирсэн онгод нь энэ аж. “Ингээд онгод суучихлаа. Ойр ойрхон бөөлж байгаарай” гэсэн гэнэ.
-Чиний энэ онгод чинь хэдий үеийн ямар гээч онгод вэ?
-Мэдэхгүй. Аавын талаас л гэсэн.
-Багш чинь чиний энэ онгодыг өөрийн биед оруулж чамтай яриулаагүй юм уу?
-Үгүй.
-Хувцас хэрэглэл чинь ямар байхыг хэн хэлж өгсөн юм бэ?
-Багш л бүгдийг нь мэдээд, хийдэг хүмүүсээрээ хийлгэсэн. Би мөнгийг нь л өгсөн.
-Дуудлагаа яаж олж авсан юм бэ?
-Багш хэлж өгч цээжлүүлсэн.
-Чамтай цуг өөр хүнийг холбосон уу?
-Надтай дөрвөн хүнийг холбосон.
-Дуудлага нь бүгд ижил үү?
- Тийм. Багш бүгдэд нь хэлж бичүүлсэн юм чинь.
-Хэр их зардал гарав?
-Бараг гурван сая төгрөг.
-Цаашид яана гэж байна?
-Ирэх жил чанарт явна гэсэн. Олон чанарт яваад ирэхээр аяндаа хүч орно гэсэн.
-Чи ч арван хэдэн удаа чанарт явбал дор хаяж гуч гаруй сая төгрөг гарздах нь дээ.
-Харин тийм л болж таараад байна. Гайгүй шиг бөө болж байвал мөнгө ч дүүрч.
Бүх зүйл ойлгомжтой. Түүнийг бөө болох хүн мөн эсэхийг ном ёсоор нь тодруулсангүй. Бөөд замчилна гэдэг ёс суртахууны том шалгуур байдаг. Энд тэр нь үйлчилсэнгүй. Хэнийг ч хамаагүй бөө болгож байна хэмээн хуурч хэдэн төгрөг салгадаг шуналын туламнуудын нэгтэй Х маань учирчихаж.
“Жинхэнэ сайн бөө бол чамд буух ёстой онгодыг эхлээд өөрийн биедээ дуудан оруулж, хүний хэлээр яриулна. Угийн онгод чинь чиний халуун зүсийг хараад баярлаж, чамд хэлэх зүйлээ хэлж, хамаа бус хэлэх ёсгүй зүйлээ бол дараа өөрийн биед чинь орохоороо хэлнэ хэмээдэг. Тэгээд намайг ингэж тэгж дуудаарай, буудал суудал минь ийм шүү, хувцас хэнгэрэг, өргөл тахил маань тийм шүү хэмээн захиж хэдийд яаж буулгахыг хүртэл хэлж өгдөг. Зарим нь энэ ертөнцөд хүн биед байхдаа юу хийж, яаж явснаа хүртэл хуучилж, тэнгэрийн оронд ядарч, эсвэл жаргаж яваагаа ч өгүүлдэг. Тэгээд тэр ёсоор нь бэлдэж холбогддог болохоос хэн нэгний хэлсэн, аль нэг номонд бичсэнээр болдог эд биш” хэмээн би Х-д учирлаад багш дээрээ очиж, саяын хэлсэн дагуу хийж өгөхийг хүс, үнэн бөө бол угийн онгодыг чинь оруулж ирээд л яриулна, худал бөө бол тэр дороо тар нь танигдана гэж зөвлөв.
Ер нь монгол бөөг тодруулах ёс бол ийм л тодорхой зүйл билээ. Сүүлийн үеийн халх бөө тодорч байгаа байдлыг харахад энэ нь бүр ч тодорхой байгаа юм. Дархад бөө ч үүнтэй төстэй. Бөө болох ёстой хүн мөн байна гэдгийг нь бөөлж байж тодруулаад, холбогдох ёстой онгодыг нь дуудан ирүүлж бөө бологчийн биед оруулж өгдөг. Тэгээд бөө хүний зайлшгүй мэдэж мөрдвөл зохих цөөн зүйлийг хэлж өгөөд, үлдсэнийг нь өөрийнхөө онгодоос асууж мэд хэмээн бие даалгадаг. Дархад зайран Ч.Чинбат “Бөөгийн зан үйл гэдэг чинь замын хөдөлгөөний дүрэм, эсвэл Үндсэн хууль шиг хүн зохиож цаасан дээр буулгасан эд биш шүү дээ. Чи үнэхээр бөө болох төөрөгтэй хүн нь мөн байгаад багш чинь чамайг онгод тэнгэртэй холбоод өгчихсөн юм бол цааш цаашдын бүх юмыг чинь онгод хэлээд заагаад, засаад залаад хөтлөөд явчихдаг. Чи онгод гэдэг тэр айхтар ид шидийн хөл дүүжлэх унаа нь болохоос өөрөө шидтэн биш шүү дээ”5 гэсэн нь ч үүнийг нотолж байна.
Харин буриад бөөгийн тухайд бөөг тодруулах, холбох ёс дэг нь өөрийн гэсэн стандарт шахам дэг жаягтай, уламжлалаа нэлээд сайн хадгалж ирсэн онцлогтой, энэ талаар судалгаа шинжилгээний ном бүтээл ч цөөнгүй билээ.
Харин халх бөөг тодруулах, холбох зан заншлын талаархи судалгаа нэлээд учир дутагдалтай байсан нь халхууд дунд шарын шашин эрт нэвтэрч, харийн бодлого, түүнд бөхийсөн төрийн шахалтаар бөөгийн уламжлал үндсэндээ тасарсантай холбоотой юм.
Гэхдээ сүүлийн үед халх бөө нар олноор төрснөөр эрт цагийн онгодуудтай холбогдох боломжтой болж, түүнийгээ дагаад дээрх мартагдсан ёс заншлын талаар олж мэдэхэд дэвшил гарч байна. Халх бөөг угийн онгодтой нь холбогдон тодруулж, тэр онгодны хэлж заасны дагуу хувцас хуягийг нь бэлдэж, зан үйлийг нь гүйцээхэд ямар ч хүндрэл төөрөгдөл гарахгүй байгаа бөгөөд буриад бөө шиг олон жил суралцах, чанар хийх шаардлага байдаггүй. Хамгийн гол нь уг залгах хүнийг өөрийнх нь онгодтой уулзуулж, яриулах нь чухал бөгөөд тэгэхдээ хувцас хэрэглэл, бусад зүйлсийг тодруулж авахыг хичээх хэрэгтэй болдог.
Эрдэмтэн Ч.Далай “Монгол бөө хувцас нь оршин амьдарч байгаа угсаатан ястныхаа онцлогийг дагаж, түүнд зохилдсон тул хэлбэр маяг нь хоорондоо зөрүүтэй байдаг ажээ. Тухайлбал, Монголын баруун хэсгийн бөө удган нар ихэнх нь намхан оройтой малгай өмсөж, зарим нь алчуураар толгойгоо боодог. Харин дээл нь захаасаа аваад хормой хүртэл урт өргөн даавуунууд унжуулан зүүсэн, нэлээд сүрлэг байдалтай байдаг. Гэтэл халх бөө нарын малгай нь нэлээд сүрлэг байдалтай, ялангуяа удганы малгай их өндөр оройтой бол Дархадын бөөгийн хувцас ч гэсэн өвөрмөц байдалтай”6 хэмээсэн байдаг. Үүн дээр нэмж өгүүлэхэд одоо бууж буй халх онгодууд нэлээд эрт үеийн том тэнгэрүүд байх нь элбэг тул өмсгөл хэрэглэлийн хувьд дахин давтагдашгүй, өөр өөр байх тал ажиглагдаж байна.
Тахил идээ тавих, өргөх ёсны тухайд ч нэлээд өөр бөгөөд юуг хэрхэн яаж тавихыг онгод бүр өөрөө зааж өгч байна. Гэхдээ халх бөөд ажиглагдаж буй нийтлэг нэгэн үзэгдэл гэвэл архи дарс огт хэрэглэдэггүй, хараал хорлол муу үйл хийхийг тэвчдэггүй, үйлийн үрийн талаар ихээхэн ярьж сургадаг явдал юм. Хар муу, хатуу хүтүүг үйлдүүлэх нь бүү хэл айраг өргөсөн тохиолдолд хүртэл зөөлрүүлж байна гэж араас нь сүү өргүүлэн цайлгах ёс ч байна. Бүр онцгой тохиолдолд л архи өргүүлж, эсвэл тахил дээр нь тавиулдаг ч энэ нь маш ховор. Гэтэл буриад бөөд архи маш түгээмэл хэрэглэгддэг. Энэ мэтийн ялгаа зөрөө байгааг сайтар нягтлан, ном журмаар нь холбогдож, ёс зүйтэй, шуналгүй, түмэнд тустай бөө төрүүлэх аваас буруу нь юу билээ.
Гэтэл онгод тэнгэртэйгээ дутуу хагас холбогдсон ухвар мөчид хүмүүс хэн таарсан хүнийг бөө болгоно хэмээн сандаргаж, дарамталж, айлган сүрдүүлж сэтгэл зүйгээр нь тоглож байгаа нь харамсалтай. Дээр өгүүлсэн Х-гийн тухайд бөө биш, уггүй нэгэн байсан бөгөөд завсрын ертөнцийн тэнэмэл сүнстэй хүчээр холбосноос тийнхүү ууж идэхээс өөр шидгүй “онгодтой” болчихсон байсныг өөр нэгэн бөө салгаж өгч санааг нь амраасан гэнэ лээ.
Ер нь бол бөө холбоно гэдэг сүнсний ертөнцтэй харьцаж буй хэрэг учраас харанхуйн орон, дээд ертөнцөөр онгодын хүчээр аялах чадал хүч бүрдсэн хүний ажил.
“Хязгааргүй гүн огторгуйд бидний мэдэхгүй далд сүнсний ертөнц байдаг гэдэг. Тэрхүү сүнс (онгон)нүүдийн ертөнцөд шидийг олсон хүн бүрийн сүнс очдоггүй, харин хүмүүст арга шид домоороо ихээр тус хүргэж (ариун буяныг), чадал чансаа зэргээрээ (эвэр туурайгаараа) өндөрт гарсан хүмүүсийн сүнс онгон болон очдог гэдэг”7 хэмээн буриад удган Б.Батмөнх номондоо бичсэн байгаа нь үнэн.
Бөөгийн сүнс зэрэг дэвээрээ очдог хэд хэдэн давхраа буй нь тодорхой болоод байгаа ч энд өгүүлэх сэдэв биш тул түр орхин үндсэн сэдэвтээ эргэж оръё. Ашиг хонжоо хайсан бөө нэрт хүмүүс завсрын ертөнцийн төрлөө олоогүй хэний ч хамаагүй тэнэмэл сүнстэй хүнийг хүчээр холбож, зовсон хүний итгэл сэтгэлээр тоглон нүгэл хураах нь түгээмэл болсон тул бөөд хандахдаа болгоомжтой байхыг сануулж байна. Тэгээд ч элдвээр хүнийг айлгаж буй бөөгөөс сүрдэх хэрэггүй бөгөөд ёс бусыг хийсэн тэд л буруудахаас нүглийн үйлийг эхэлж хийгээгүй танд муу юм огтхон ч болохгүй гэдгийг санаж явууштай. Бөө хүн ёс бус загнаснаар өөртөө, үр удамдаа гай болоод зогсохгүй, дээр байгаа онгод тэнгэрийнхээ зэрэг дэвийг бууруулж, эдлэх ёстой гэсгээл шийтгэлээ тэнгэрээс хүртдэг учраас явдал буруутнуудыг шүүн хэлэлцэх нь ч илүүц юм. Үйлийн үрийг үүрч барахаас тойрч гарахгүй нь хорвоогийн үнэн болохоор тэд буруу үйлийнхээ төлөөсийг хэзээ нэгэн цагт заавал хийдэг.
Эцэст нь хэлэхэд дээд тэнгэрээс монголчуудад хүчтэй сайхан онгодуудаа олноор илгээж буй нь яалтгүй үнэн бөгөөд түүний зараал болох хувь төөрөг танд ноогдож мэднэ. Гагцхүү тийм оноолт таарсан хүн нь уг асуудалд мэдлэгтэй мэдээлэлтэй хандаж, анхнаасаа зөв хүнээ олж түшин зам мөрөө зөв эхлэх нь л чухал юм.

Тайлбар
1. Дорж Базаров. Бөө судлал буюу Монголын харын бөө. Д.Бадарчийн орчуулга. УБ., 2007. 78-р тал (Черная вера и шаманство у монголов)
2. О.Пүрэв.Монгол бөөгийн шашин. УБ., 2002. 281 дэх тал.
3. Белов.Н.В. Шаманизм. Минск., 1999. 6 дахь тал.
4. Б.Галаарид. Бөө мөргөл, тэнгэр шүтлэг. УБ., 2008. 28 дахь тал.
5. Б.Галаарид. Онгод тэнгэрийн зараалаар. УБ., 2005. 18 дахь тал.
6. Ч.Далай. Монголын бөө мөргөлийн түүх. УБ., 2009. 74 дэх тал
7. Б.Батмөнх. Буриад зоны бөө мөргөлийн зан үйлийн товчоон. Уб., 2005.12 дахь тал.

Цаг тооны бичиг, лит, хуанли гурвын ялгаа

Түүхч, зохиолч Н.Нагаанбуу абугайн нэгэн шинэ ном гарлаа. "Монголчуудын анх-энх-мөнхийн амин зурхай" нэртэй энэ номыг бичихийн тулд 13 жил түүхийн эх сурвалжуудыг шүүрдсэн гэнэ. Надаар редакторлуулахаар эхээ авчрахад нь нөгөө л хэрүүлийн нэг биз гэж бодсон ч унших тусам баримт нотолгоо, дүгнэлт гаргалгаа нь анхаарал татаж, өөрт буй зарим ном судартай тулгаж үзсэнээр яалтгүй мартагдсан үнэнийг сөхөн гаргаж ирж буйг нь ойлгосон юм. Монгол он цаг тооллын орхигдсон, мартагдсан, манж түвдийн бодлогод шахагдсан олон үнэнийг гаргаж ирснээрээ анхаарал татах бүтээл болсон байна лээ.
Мань хүний хэт хуучинсаг бичлэгээс залхалгүй анхааралтай уншиж, ялангуяа сүүлд нь оруулсан янз бүрийн эрдэмтэн судлаачид монгол он цаг тооллын талаар хэрхэн дүгнэсэн ишлэлүүдийг сонирхох юм бол танд нэгийг хэлэх байх аа.
Ер нь манайхан Чингэсээс өмнө монголчууд байгаагүй юм шиг туйлширдаг, Чингэсийн өмнөх монголчуудын талаар ултай судалдаггүй нь олон юмны учрыг тайлахад чөдөр тушаа болж байна даа. Нагаанбуу ахын энэ бүтээл уг нь шинэ юм биш бөгөөд бид бүгдийн мэддэг эх сурвалжуудад байж л байсан баримт сэлтийг анзаарч түүж, дүгнэж цэгнэж, цогц болгож чадсахаараа л шинэлэг юм. Энэ номыг уншихын цагт нөгөө маргаад байгаа төгсбуянт, ширайн зурхайн андуу эндүү тов тодорхой болно гэдгийг бас хэлье. Төвдийнхийг лит, хятадынхыг хуанли, монголыг нь зурхай гэж ялгаж салган нэрлэж, хэрэглэж ирсэн өвөг ухаанаа бид гээгээд удаж дээ, зайлуул.

Чингис хааны электрон цаг

Яг одоо Ата-Мелик Жувейний "ЧИНГИСХААН Дэлхийг байлдан дагуулагчийн түүх" \Москва.,2004\ номыг уншиж байна. Эртний персийн сурвалжит гэр бүлээс гаралтай энэ хүн Хүлэг хаанд шадар явахдаа үзсэн харсан, дуулсан сонссоноо нэгтгэн 13-р зууны Монгол, Эзэн Чингис, түүний дараагийн 3 үеийн тухай бичсэн юм байна. Тэрбээр 1252 оны 5-р сард 27 настайдаа Хархоринд ирэхдээ энэ номоо бичиж эхэлсэн гэнэ. Энэ номыг персээс англи руу, англиас орос руу дамжуулан орчуулсан болохоор газар ус, түүхэн хүмүүсийн нэр хувирсан гажсан гэж янзутай. Жишээ нь Ван хан абугайтан л гэхэд Онг хан болчихсон байх шиг. Ясны мусульман энэ хүн Чингис хааныг "хараал идмэр" гэж үзэн яддагаа номондоо огт нуулгүй олонтаа бичсэн ч монголчуудын шударга,ёс журамтай,сахилга баттай зэрэг олон сайн чанарыг бахадсан байх юм. Ганц нэгэн жишээ татъя.
"...Хэрвээ гэнэтхэн цэрэг хэрэг болвол төдөн мянган хүн тийм газарт өдөр, шөнийн төдөн цагт ир гэсэн зарлиг гарна. Тэд өчүүхэн төдий ч хождохгүй, бас цагаасаа өмнө ирэхгүй. Тэд тушаал зарлигийг сонсож мөрдөхдөө туйлын үнэнч агаад Хаанаас наран ургахаас шингэх хүртэл алс газарт түмтийн захирагч хэрэг тэрьсан байлаа гэхэд түүнийг гэсгээхээр хаан ганцхан морьтон илгээнэ. Морьтон толгойг нь ав гэсэн бол түүнийг нь авна, алтыг нь хураа гэсэн бол түүнийг нь хураана...."
"... Чингис хаан ямар ч шүтлэг шүтэж ямар ч номлол дагадаггүй байсан болохоор аль нэгэн шашныг эс тэвчих,илүү үзэх байдал гаргадаггүй, харин ч эсрэгээр нь бүх шашны эрдэмтэй шударгуу хүмүүсийг нь хүндлэн эрхэмлэж, үүнийгээ Бурхны тааллаар Хаанчлахуйн баталгаа гэж үздэг байв... "
"...Тэд од нь гийсэн агуу хүчирхэг хүмүүст үргэлж байдаг цол тушаал шүтэх, алдар хүндээрээ гайхуулах,хэтэрхий ихэмсэглэх, бусдаас ангид байх явдлын үүдийг хаасан бас нэгэн магтууштай ёсыг тогтоосон юм. Тэдний хэн нэг нь хаан суудалд суулаа гэхэд тэдний нэрэн дээр зөвхөн хан, эсвэл хаан гэж нэмэх бөгөөд албан ёсны бичиг баримтанд ч өөр юу ч бичихгүй. Түүний хөвгүүд, ах дүү нарыг нүүрэн дээр нь ч, далд ч төрөлх нэрээр нь л дуудна. Энэ ёс жирийн ардууд болоод язгууртны аль алинд нь адил үйлчилнэ. Тэрчлэн захидал бичиж хандахдаа язгууртан болоод энгийн ардыг үл ялган дан ганц нэрийг нь бичиж элдэв магтаал, хэллэгээс зайлсхийж,зөвхөн гол зүйлээ л бичдэг..."
Энэ мэтээр сонин содон юм их л байна лээ. Миний хувьд монголчуудын цаг яс барьдаг байсан гэсэн мэдээлэл их чухал байгаа юм. Яагаад гэвэл биднийг угаасаа цаг нар гэж юм мэдэхгүй 20-р зуунтай золгосон юм шиг ярьцгаадаг. Гэтэл "Монголын нууц товчоо"-нд Ван хан, Тэмүжин, Жамуха нар гурван мэргэдийг дайлаар мордохоор тохиролцохдоо "хуралтай боловч хугацаандаа уулзана" гэж хэлэлцээд хоцорч ирсэн нь хүлцэл өчдөг. "Хуртай боловч хугацаандаа, бороотой боловч болзоондоо" гэсэн гэж зарим газар бичсэн ч харагддаг. Тэр олон мянган цэрэг дайчид болзсон цагт болзсон газарт түрүүлэхгүй, хоцрохгүй яг цагтаа очдог байсан гэхээр Чингис хааныхан электрон цагтай байсан аж. Гэхдээ тэр цаг нь төмөр мэт сахилга бат, үүрэг хариуцлагаа ухамсарлах биелүүлэх чадвар юм.