ТЭГ БАЛАНС

Аливаа зүйлд хэмжээ хязгаар гэж байдаг. Хэмжээ хязгаараа алдсан зүйл утга учраа бас алддаг. Утга учраа алдаад ирэхээр үр дагавар нь эерэгээсээ эсрэг рүү тэмүүлж эхэлдэг. Энэ нь ялангуяа  завсрын, түр хугацааны зүйлд бүр  их хамааралтай. Тэгвэл Монгол Улсын нэг системээс нөгөө рүү  шилжих шилжилт яг ийм байдалд орчихоод байна. Нийтийн өмч нэрийн дор хэн нь ч ямар ч өмчгүй байсан нийгмээс өмчийн олон хэлбэртэй эдийн засгийн эрх чөлөөт нийгэм рүү шилжихэд хугацаа хэрэгтэй нь мэдээж. Гэхдээ өлгийтэй нялх байсан хүүхэд өрх толгойлох хүртэлх хугацаа зарах нь хэр бодитой вэ?  Үнэхээр шилжиж дуусахгүй байна уу, эсвэл шилжилтийн эцсийн цэгийг хаана хэзээ хатгахаа мэдэхгүй байна уу?

Хорин дөрвөн жилийн өмнө хувьдаа өнчин ишиггүй байсан мянга мянган хүн өнөөдөр өмчтэй, өөрийн гэсэн бизнестэй болж, хувийн сектор улс орны ачааны хүндийг нуруундаа үүрч байна. Тэд нийгмийн томоохон төсөл хөтөлбөрүүдийг аваад явж чадахуйц хэмжээнд нэгэнт хүрчээ. Монгол улсын 90 мянга гаруй  аж ахуйн нэгжийн 100 гаруйхан нь л төрийн өмчит компани бөгөөд хувийн өмч нийт өмчийн ерээд хувийг эзлэж байна.

Монгол Улс Парламентын засаглалтай болж, засаг захиргааны нэгж, бүтэц өөрчлөгдлөө. Иргэдийн  оюун санааны эрх чөлөө болоод бусад үндсэн эрхүүд баталгаажлаа.  Хууль эрхзүйн орчин эрс өөрчлөгдлөө. Татварын орчин шинэчлэгдэж олон төрлийн татварын систем үйлчилж эхэллээ. Хамгийн гол нь хүмүүсийн сэтгэхүйд ч өөрчлөлт гарч, асуудалд хандах хандлага нь эрс өөр болжээ. Өөрөөр хэлбэл шилжилт нэгэнт хийгдчихсэн, бүх зүйлд чанарын өөрчлөлт гарч, зарим нь анх байснаасаа 180 хэмээр эргэчихээд байна.    

Төрд хувьсгалын чанартай шинэчлэл хийх цаг нь болсныг  “Том төрөөс ухаалаг төр рүү” үндэсний зөвлөлдөх уулзалт дээр Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж зарласан. Тэрээр “Бид 24 жил дураараа хурдаллаа. Одоо мориноосоо буугаад ярилцах цаг болсон. Мориор бол морио сэлгэх, онгоцоор бол ээлж хийх цаг болжээ”  гээд том төрөөс ухаалаг төр өөд замнах арга зам, гарц, ирээдүйн дүр зургийг нь хүртэл танилцуулсан.

Гэхдээ энэ бол асуудлын зөвхөн нэг тал нь гэмээр байна. Бид эдийн засгийн харилцаа, үнэлэмж, хандлагадаа эргэлт хийж, улс орноороо зах зээлд бүрэн шилжлээ гэдгээ албан ёсоор зарлаж,  Монгол Улсын өмчийн балансыг Тэгээс эхлүүлэх нь чухал байна. Өөрөөр хэлбэл ардчилсан хувьсгалаас өмнө байсан хийгээд түүнээс хойш бий болсон нийт өмчийнхөө тоо хэмжээг үнэн зөв гаргаж, монголчуудын хэн нь ямар хөрөнгө орлоготой болсныг мэдэж байж бид хөгжлийн замаа зөв төлөвлөнө. Эдийн засгийн боломж нөөцөө зөв эргэлтэд оруулна.

Өнгөрсөн 24 жилд хүмүүс янз бүрийн аргаар хөрөнгөжсөн. Ганзагын наймаанд гүйж, гахай үүрэн зүтгэж бага багаар хуримтлалтай болсон нэг хэсэг бий. Өрөнд орж хоёр чихээ огтлуулахаас айлгүй зээл аван зүтгэсэн нэг хэсэг бий. Уул уурхайн салбараас боссон нь бий. Хуулийн цоорхой, төрийн хяналт сулаас буруу аргаар хөрөнгөжсөн нь бий. Дээрэм луйвар хийж, заль мэх гаргаж, бусдын нулимс урсган бэлжсэн хүмүүс ч бий. Энэ бүгдийг ухаж, хэн нь хэрхэн хөрөнгөжсөн түүхийг ярина гэвэл барагдашгүй хэрүүл, дарагдашгүй зарга үүснэ. Ер нь хүн амын тодорхой хэсэг хөрөнгөжих үйл явц ийм л замаар явдгийг бусад улс орны түүхээс бид хангалттай сайн мэднэ.

Хувийн өмчийг үзэн ядах сэтгэлгээний үлдэц, тэр надаас илүү их баяжчихлаа гэсэн атаархал, шударга ёс үйлчлэхгүй байгаад бухимдсан бухимдал, азгүйтсэн хэсгийн харамсал  зэрэг олон хүчин зүйл шударга ба шударга бус янз бүрийн аргаар хөрөнгөжсөн хүмүүс айдаст автах, хөрөнгө орлогоо  нуух, далд эдийн засаг хөгжих хөрс суурь болж эхэллээ.

Өнөөдөр Монгол улсын нийт бэлэн мөнгөний 40 орчим хувь нь гар дээр эргэлдэж, нийт өмчийн мөн тэр орчим хувь нь бүртгэлээс ангид байна гэсэн тойм судалгаа байна. Зарим нь мөнгөө гадаадад байршуулж, харийн улсуудад үл хөдлөх хөрөнгөтэй болж байна. Хууль хүчний байгууллага, АТГ-аас айгаад бусдын нэр дээр бүртгүүлсэн хөрөнгө нь үрэн таран болж, хүмүүс хоорондын зөрчил, бухимдал ихсэж байна. Хөрөнгөжсөн хэсгийн айдас, алдаан дээр нэг хэсэг нь тоглон өмч хөрөнгөнөөс нь хүссэнээрээ эс гэхэд чадахаараа салгаж байна. Энэ бүхний үр дагавар нь үзэн ядалт, хардалт, өс хонзон, дайсагнал авчирсаар  эцэстээ улс орны тогтворгүй байдал, хямрал руу л түлхэнэ. Нийгмийн аль ч давхаргын хэнд нь ч ашиггүй байдал руу л хөтөлнө.  Үүнээс хэн хохирох вэ? Монголчууд бүгдээрээ хохирно. Үүнийг хаа хаанаа ойлгож эрүүл ухаанаар хандах цаг нэгэнт болжээ.

Монгол хүний өмч бол хувь хүний өмчөөс гадна Монгол улсын эдийн засгийн салшгүй хэсэг, эд эс нь, монголчуудын хурааж хуримтлуулсан нийт хөрөнгө эргэлтэд бүрэн орох тусмаа хөгжлийн хурдац нэмэгдэнэ гэдгийг хаа хаанаа ойлгож, хэн хэрхэн хөрөнгөжсөн асуудлыг нэг удаа хүлцэх хэрэгтэй байна. Хөрөнгөний эх үүсвэр буруу зөв, бохир цэвэр гэдэг асуудлыг шилжилтийн үетэй нь хамт хааж орхиод Монгол улсын нийт өмчийн балансыг Тэгээс эхэлье. 

Өөрөөр хэлбэл ОХУ-д хэрэгжүүлсэн шиг, эсвэл манай зарим хүмүүс яриад байгаа шиг эдийн засгийн өршөөлийн хууль гаргах биш, харин илүү өргөн далайцтай алхам хийе. Том харж том сэтгэе.

Өмч хөрөнгийн Тэг баланс хийснээр манайх ямар хэлбэрийн хичнээн хэмжээний өмчтэй нь тодорхой болно. Монгол улсын эдийн засагт эргэж буй мөнгөн хөрөнгийн хэд нь гар дээр байгаа, хэдэн хувь нь гадаадад байгаа нь тодорхой болно. Зах зээлийн энэ үед түүчээ нь болж хөтлөх  чадвартай хичнээн хөрөнгөтөн, хичнээн том компани бий болсныг олж харна.  Шилжилтийн хугацаанд хэн нь дундаж хөрөнгөтэй болж, хэн нь  өмчгүй, мөнгөгүй үлдсэн нь  ялгараад ирнэ. Ингэснээр улс өөрөө зах зээлийн төлөвлөлтөө зөв хийж, хөгжлийн зөв замаа тодорхойлж чадна. Мөнгийг хавтгайд нь тараагаад байх уу, үгүй юу гэдэг бодлого тодорхой болно.

Санхүүгийн чадавхи сайтай ямар компаниуд байгааг үнэн зөвөөр мэдсэний үндсэн дээр төр тэднээр юу хийлгэх, хэрхэн дэмжих, хүч боломжийг нь хэрхэн ашиглах бодлого тодорхой болно. Гаднаас босгосон бондын мөнгийг гаднын компани руу урсгаад алдчихдаг гаж үзэгдлийг арилгаж, үндэсний баялгийг үндэсний компаниуд бүтээдэг болгомоор байна.

Хувь хүн босгоод үндэсний  хэмжээнийх болгосон компанийг төр нь бодлогоор дэмжиж, олон улсын хэмжээнийх болгож яагаад болохгүй гэж? Монголд өөрийн Билл Гейтс төрж яагаад болохгүй гэж?

Нийгмийн дундаж хэсэгт хандсан бодлого тодорхой болно.  Нийгмийн сэтгэлгээг гүйцээгүй, өмчгүй, мөнгөгүй, юу ч үгүй үлдсэн хэсгээ хэрхэн анхаарах бодлогоо зөв тодорхойлж чадна.

Ингэж өмчийн хэмжээгээ бодитой тогтоож, эдийн засгийн чадавхиа зөв тооцож,  нийгмийн бүх давхаргад хандсан бодлогоо оновчтой тодорхойлоход л Тэг баланс хэрэг болно. Ингэж өмчийн Тэг балансаар зах зээлийн эрүүл уур  амьсгал бий болгохгүй бол, шилжилтийн үеийг цэглэж хөгжлийн үүдийг нээхгүй бол бид өнөөгийн байдлаараа хол явахааргүй байна. Зөрчил гаргавал л шоронд хориод, мөнгөтэй хөрөнгөтэй хэсгээ айдаст автуулаад байвал юу болох вэ? Хөрөнгө мөнгөний урсгал гадагшаа чиглэж, бэлтэй хэсэг нь дүрвээд гарчихвал хэн хожих вэ? Энд эргэлтэнд орж эдийн засгийг тэлж хөгжүүлж байх ёстой хөрөнгө харьд байх нь бидэнд ашигтай юу? Өнөөдөр нэг хэсэг нь өмчөө бүртгүүлэх гэхээр шоронд орчих гээд, мөнгөө ил гаргая гэхээр гэмт хэрэгтэн болчих гээд байгаа, төр засаг нь болохоор хариас бадар бариад, өр зээл тавиад явж байгаа утгагүй, ойлгомжгүй байдлаа өөрчлөхгүйгээр бид хөгжих үү?

Нийтлэг эрх ашгийн үүднээс шилжилтийн үеийг цэглэж, хэн хэрхэн хөрөнгөжсөн асуудлыг эргэж сөхөхгүйгээр хаасан хууль гаргаж, хүмүүс нуусан далдалсан хөрөнгөө ямар ч айдасгүйгээр ил гаргах, бүртгүүлэх, хууль  ёсоор эдийн засгийн эргэлтэд оруулах нөхцлийг нь бүрдүүлж өгмөөр байна.

Том үйл хэрэг том эрсдэл дагуулдаг, бас том сургамж авчирдаг нь жам ёсны гэмээр зүйл. Тэгэхээр шилжилтийн үед хэн хэрхэн хөрөнгөжсөн нь одоо чухал биш, харин нэгэнт хуримтлуулсан хөрөнгө, мөнгийг Монголын минь баялаг гэдэг том бодлогоор харж эдийн засгаа тэлэх, дахиад алдаа хийдэл гаргахгүйн тулд бүх өмчөө бүртгэн балансаа Тэгээс эхлэх, харин үүнээс хойш бол шударга бусаар хөрөнгөжих оролдлогод ямар ч орон зай өгмөөргүй байна.

Далд нууц байгаа ихээхэн хэмжээний хөрөнгийг ил болгох хууль эрхзүйн орчныг нь бий болгосноор зах зээл тэлж, үйлчилгээ нэмэгдэж, ажлын байрууд бий болохоос гадна хамгийн гол нь хүмүүс хардаж хагаралдаж биш харин хамтарч ажиллах сэтгэлгээ бий болно. Тийм учраас байгууллага, иргэд нуусан мөнгө хөрөнгөө хуулийн хамгаалалт дор ил болгох нөхцлийг нэн даруй бүрдүүлж өгье. Ингэж ил болгосныхоо дараа өмчөө Тэг балансаас эхлэе.

Татварын өршөөлийн хууль зургаан сар үйлчилж ердөө гуравхан мянган компани хамрагдахад 4 тэрбум  доллар ил болж, тухайн үедээ Монголын эдийн засгийн өсөлт 17 хувьд хүрэхэд онцгой нөлөөлсөн гэдэг. Миний хэлж байгаагаар хийж чадвал үр ашиг нь түүнээс хэдэн арав дахин илүү байх болно. Үүнийг би Монгол улсын хөгжлийн шинэ гараа болно гэдэгт итгэлтэй байна. Улстөрийн намууд, нийгмийн янз бүрийн төлөөллүүд энэ асуудлаар  харилцан зөвшилцөөсэй, ялангуяа эдийн засагчид, мэргэжлийн хүмүүс санаа оноогоо хэлээсэй, ажил хэрэг болгоосой хэмээн хүснэ.

Сэтгүүлч Б.Галаарид

Эх сурвалж: "Үндэсний шуудан" сонин. 2014.02.19.

Монгольская власть до сих пор притесняет буддийскую веру

Уралд аж төрөгч Сергей Куваев хэмээх эрхэм монгол судлаач бөгөөд өөрийн блогтоо миний бичсэн зарим зүйлийг үе үе орчуулан тавьдагт нь талархнам.

Статья из «Ламского журнала» («Лам нарын сэтгүүл». декабрь, 2010, №4). Автор – Урианхан Бадам-Очирын Галаарид, маститый журналист и любопытный писатель. И, помимо прочего, воспитанник моей альма матер – Уральского университета, где он окончил в 1989 году факультет журналистики

Государство почитает веру, вера уважает государство» - так решён вопрос взаимоотношений государства и религии в Конституции демократической Монголии. Охрана права граждан на свободное исповедование религии также стала государственной задачей.
Хотя в нынешней Конституции религиозный вопрос и решён столь корректно, но, если взглянуть на исторические обстоятельства попристальнее, то можно будет сказать, что почитаемый большинством монгольских верующих буддизм до сих пор «подвергается репрессиям» со стороны государства.

« При этом, несмотря на то, что государство обособилось от религии, оно не отказалось от главного символа монгольских буддистов – соёмбо. Связанный с этим клубок вопросов по сей день не распутан. Поясню, что имеется  ввиду.
В 1686 году Ундур-гэгэн Занабазар изобрёл письмо под названием «соёмбо». Если вспомнить, что языком древнеиндийских сутр это название означает «саморождённое», то не будет неуместным предположить, что при помощи своего письма соёмбо первый Богдо постарался отделить религиозные писания от «монгольского письма» - государственной письменности Монголии. Примеров тому достаточно и в истории других государств. В частности, однажды российский император своим указом постановил использовать разные письменности для государственных нужд, для религиозной литературы и для нужд обычных граждан. Впрочем, письмо соёмбо не смогло укрепиться в употреблении даже в религиозной сфере, хотя его заглавную букву и продолжали использовать в начале религиозных текстов и для украшения храмов вплоть до ХХ века.

29 декабря 1911 года, когда Монголия освободилась от гнёта маньчжуров и стала самостоятельным государством, знак соёмбо стал государственным гербом. Только с этого момента имевшая к тому времени многовековую историю монгольская власть сделала знак соёмбо своей эмблемой

Отсюда возникает вопрос – каким же образом знак соёмбо сделался государственным гербом? Письменность соёмбо изобрёл первый глава буддийской веры в Монголии, а его заглавный символ использовал в качестве личной печати (бирга). Его восьмой перерожденец, вновь увидавший Монголию независимой и правивший страной в качестве хана, совместил в себе государственную и религиозную власть, причём последняя оказала немалое влияние на первую. Указом восьмого Богдо покоящееся на белом лотосе соёмбо стало гербом государства. «Печать совмещающего государство и веру солнечносветлого Богдо-хана» была вырезана монгольским письмом, квадратным письмом и письмом соёмбо. Поскольку он был ханом-самодержцем, было использовано монгольское письмо, поскольку он возглавлял религию – было использовано придуманное его первым перерождением «соёмбо», а квадратное письмо Пагба-ламы – оттого, что тот в своё время явился зачинателем традиции сочетания государственной и религиозной власти в одном лице.
Несомненно, обретшее в 1911 году независимость монгольское государство ставило «жёлтую веру» выше себя. По этой же причине посередине государственного флага, исписанного священными письменами, поместили знак соёмбо, а на трёх язычках флага – «Ом, а хум», при этом использовали монгольское, тибетское письмо и (санскритский – С.К.) шрифт ланча. Помимо своей государственно-репрезентативной функции это знамя имело, согласно указу, задачу приглашения Майтреи и «вершения великих деяний веры». То же самое предписывалось делать хухутхам и хубилганам, храмам и монастырям.
Таким образом, совершенно ясно, что знак соёмбо стал символом монгольского государства именно из-за того, что восьмой Богдо сделался монархом Монголии. Так что история «страны золотого соёмбо» насчитывает от силы сотню лет, хотя обычаю скрепления религиозных предписаний Ундур-гэгэна печатью со знаком соёмбо и исполнилось уже несколько веков.
Тут всплывает ещё один вопрос, связанный с Богдо, который нужно разрешить. Перерожденцы Богдо Жавзандамбы испокон веку возглавляли буддизм в Монголии. Живой будда Богдо Жавзандамба, Панчен-Богдо и Далай-лама были фигурами равновеликими, равнозначимыми и сами решали те или иные связанные с верой вопросы, возникавшие на возглавляемых ими территориях. По этой причине они самостоятельно определяли хубилганов, проживавших на подконтрольных им землях, однако что касается них самих, то в случае смерти одного из них двое других подтверждали истинность опознания его следующего перерождения.
В 1924 году монгольское правительство издало постановление, согласно которому на территории Монголии разыскивать хухухт и хубилганов официально запрещалось. И это постановление не отменено по сей день, а стало быть, и сегодня имеет законную силу. Следовательно, то, что в Монголии то тут, то там отыскивают хубилганов и хутухт – деяние противозаконное. Проблему монгольских верующих с приглашением либо отысканием главы веры официальные власти решать не собираются.
Буддийский первосвященник (хамбо-лама Гандантэгченлина – С.К.)  лишён права самостоятельно отыскивать или приглашать Богдо, и тот факт, что скрепляющая его личные предписания и указы печать до сих пор подчиняется мановению руки государственных мужей, я бы назвал продолжением притеснений.
Пусть же будет власть - властью, вера - верой, а история – историей.

Перевод Сергея Куваева

Эх сурвалж: http://oros-oros.blogspot.com/2012/08/blog-post_14.html

"Өнөөдөр" мэндэлсэн түүхнээ нэмэх бяцхан таталбар

Б.Галаарид (“Өнөөдөр” сонины анхны ерөнхий редактор, зохиолч, сэтгүүлч)

“Өнөөдөр” сонины түүхт ойг тохиолдуулан үе үеийн “Өнөөдөрчүүд”, цаг цагийн уншигчдадаа баярлалаа гэж хэлье. Анхдагчдад онцлон талархаж байна. Яагаад гэвэл “Өнөөдөр” гэдэг айлын буурийг нь тэгшилж, ханыг нь шийрлэж, өрхийг нь татаж, галыг нь бадрааж, “Өнөөдөр” гэдэг шинэ бүтээгдэхүүнээр уншигчдаа “дайлах” эрхэм хувь А.Баасандорж, Д.Баасанжаргал, Р.Байгалмаа, Ц.Балдорж, Д.Батцэнгэл, Б.Галаарид, Ш.Даваадорж, Д.Заяабат, Б.Лигдэн, З.Мэндсайхан, А.Мягмаржав, Ж.Орхон, Б.Нацагдорж, Б.Пүрэвдаш, Д.Энхболдбаатар, С.Энхжаргал, Р.Эрдэнэдэлгэр гэсэн 17 хүнд ноогдсон байдаг. Тэр 17 хүний “чанасан цай”-г эхэлж амтлах аз нэг түмэн уншигчид ноогдсон. Тэгэхээр “Өнөөдөр” сонины анхны дугаар 10000 хувь сониныг эхэлж уншсан хүмүүсийг ч би бас анхдагч гэж үзэн тус сонины анхны ерөнхий эрхлэгч(редактор)-ийн хувьд онцгойлон талархал илэрхийлж байна.

Эргээд харахад “Өнөөдөр” мэндэлж байсан мөчөөс хойш 15 он нэгэнт улирч, тэр үеийн бүх үйл явдал нь түүх, тэдгээр үйл явдалд оролцогсод нь түүхийн гэрчүүд болж хувирчээ. “Өнөөдөр” сонины тав, арван жилийн ойгоор ч, энэ удаад ч олон хүн дурсамж бичиж, ярилцлага өгч түүхээ тодлож байна. Тус сонины үүтгэл үеийн түүхийг хамгийн нарийн тодорхой мэдэх хүний хувьд зарим нөхдийн үл ялиг андуу эндүүг залруулах, бас бусдын огт мэдэхгүй түүхийг сөхөх нь өөрийг үүрэг гэж үзлээ.

Эхлээд хувийн чанартай нэг тодруулга хийе. Б.Галаарид гэдэг хүн хэн юм, яагаад “Өнөөдөр” сонины анхны ерөнхий редактор болсон юм гэж сонирхох хүн мэдээж байгаа. Би Ц.Балдорж эрхлэгчийн багт, төрийн төв хэвлэл-“Ардын эрх” сонины хариуцлагатай нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байгаад “Өнөөдөр”-ийг үүсгэн байгуулалцсан хүн. Энэ тухай “Өнөөдөр” сонины 2006 оны наймдугаар сарын 28-ны өдрийн дугаарт нийтлэгдсэн, манай анхдагчдын нэг Д.Заяабат хийж, Бал эрхлэгч маань өөрөө уншиж хянасан “Б.Галаарид: “Өнөөдөр”-ийг нийгэм хүлээж байсан юм шүү” ярилцлагад хэрхэн өгүүлснийг ишлэе.

“...УИХ-ын1996 онд болсон сонгуулийн үр дүн нийгэмд олон зүйлийг тодруулсан. Сөрөг хүчин анх удаа сонгуульд ялалт байгуулж засгийн эрх барих боллоо. Үүнийг дагаад хэвлэл мэдээллийн салбарт том өөрчлөлт орж эхэлсэн. Засгийн эрхэнд гарч ирсэн улстөрийн шинэ хүчин хуулийн дагуу төрийн төв хэвлэл “Ардын эрх” сонины эрхлэгчийг томилох нь гарцаагүй байв. Тиймээс энэ сонинд ажиллаж байсан сэтгүүлчдийн хувьд аль нэг намын харьяат хэвлэлд ажиллах уу, эсвэл чөлөөт, хэнээс ч хараат бус, мэргэжлийн сэтгүүлзүйгээ дагах уу гэдэг сонголт хийх хэрэгтэй болсон. Миний хувьд анхнаасаа ардчиллын төлөө явсан, Говь-Алтайд Ардчилсан холбоо байгуулж, Социал демократ намд хүчин зүтгэж, “Үг” сониныг анх гаргаж байсан гэдэг утгаараа ялсан улстөрийн хүчинд илүү талархалтай хандаж байлаа.

Түүнчлэн “Ардын эрх” сонинд ажиллаж, Балдорж гэж хэн бэ, ямархуу сэтгүүлч, уран бүтээлч, менежер вэ гэдгийг сайн мэддэг болсон байснаас сэтгэл хоёрдсон. Эрхлэгчид шинэ сонин гаргах санаа байсан нь лавтай. Дээрээс нь би “За эрхлэгч ээ, та шинэ сонин гарга. Би тэр сониныг чинь сонин шиг сонин болгоход тантай хамтран ажиллая. Хөл дээрээ баттай зогссоны дараа би явна. Надад өөрийн зам мөр бий” гэж хэллээ. Энэ яриа манай байшингийн үүдэнд болсон юм. Эрхлэгч намайг гэрт минь дөхүүлж өгөөд гадаа хэсэг ярилцаж зогсох үед бидний хооронд ийм яриа болсон хэрэг.

Тухайн үед “Ардын эрх” хамгийн шилдэг сэтгүүлчдээс бүрдсэн хүчирхэг баг байв. Энэ хүчирхэг баг өөрсдийн итгэл үнэмшил, үзэл бодлоороо хуваагдахдаа тулсан. “Өнөөдөр” сониныг улстөрийн аль нэг нам, хүчний харьяат бус байлгаж, чөлөөт хэвлэлийг жинхэнэ утгаар нь хөгжүүлье гэсэн сонирхол эрхлэгч бид хоёрт байсан учир би энд ирсэн. Тэрч шалгуураар багаа бүрдүүлэх гэж оролдсон. Сонин анхны дугаараасаа эхлэн чөлөөт, ардчилсан гэдэг зарчим баримталсаар ирсэн...”

“Өнөөдөр” сониныг гаргахаар зориглоцгоосон түүх гэвэл энэ. Сониноо бүртгүүлэх, ямар баг бүрдүүлэх, хэнийг авах, сонины ерөнхий бодлого, загвар дизайн гээд бүх зүйл дээр шийдвэр гаргах эрхийг Бал эрхлэгч надад өгч, шаардлагатай гэж үзсэн үедээ л ярьж зөвлөж байсан болохоос хөндлөнгөөс хүчээр далайлгадаггүй, харьцангуй эрх чөлөөтэй ажиллах боломж олгодог, тэр хэрээр ажил урагштай явдаг байв.

Анх бид Соёлын төв өргөөний доод давхрын нэг жижигхээн өрөөнд, “ЖААГ” радиогийн хаяанд толгой хоргодох зуураа “Монгол ньюс” компанийг байгуулж, хуулийн этгээд болох эхний алхмаа хийсэн. Шинэ компани тэгэхэд Ц.Балдорж эрхлэгчийн барьсан цүнхэнд бүхлээрээ багтаж, “рекламны” Баярсайхан бид хоёр баруун зүүн гар нь болон татварын албанд бүртгүүлэх, данс нээх, тамга захиалах гэхчлэн аж ахуйн нэгж шинээр байгуулахад хийдэг хамаг ажилд гурвуулаа хэлхэлдэн хэд хоног явсан сан.

Дараа нь “Шинэ интернэшнл” компанийн байр руу нүүж, сонины редакц маань эхлээд нэг жижигхэн өрөөнд орсон. Нэг ширээ, хоёр сандалтай. Анхны дугаарын материалуудыг Р.Эрдэнэдэлгэр, Р.Байгалмаа нар шивж, Д.Батцэнгэл макет хийсэн. Жижигхэн өрөөнд олуулаа шахцалдаж овооролдохоор байр сав маань хэдий тавилгагүй ч гэсэн ер хоосон бодогдохгүй, хоосон сав шиг дүнгэнэх цуурайлах юмгүй их л дүүрэн сайхан байсан юмдаг.

Сэтгүүлчид маань өөр өөрийн боломжоор мэдээгээ цуглуулж, цонхны тавцан, цүнх сав аль таарсан юман дээрээ цаас дэлгэн бичицгээдэг байв. Шөнө өдөргүй ажиллацгааж байж дээ. Ямар ч тохижилтгүй тэр өрөөний цементэн шалан дээр нь сонин дэвсэн дугхийж байгаад жиндэн хатгаа авч, түүнийгээ тоохгүй явж байгаад хүндрүүлж сүйд болох шахсанаа санаж байна.

Анхны дугаараа бэлдэх зуур сонины эрхээ хөөцөлдсөн. “Монгол ньюс” ХХК байгуулагдаж, ерөнхий захирал Ц.Балдорж О1 тоот эхний тушаалаараа намайг “МН-Өнөөдөр” сонины ерөнхий редактороор томилж, сониныг улсын бүртгэлд бүртгүүлэхийг үүрэгдэв. Энэ бол 1996 оны есдүгээр сарын 18-ны өдөр.

Энэ тушаалтай холбогдуулан нэг тодруулга хийх ёстой байх. “Өнөөдөр” сонин анх ерөнхий эрхлэгч Ц.Балдорж, ерөнхий редактор Б.Галаарид гэсэн салаа удирдлагатай байсан, мөн анхнаасаа дороо олон орлогч эрхлэгчтэй нүсэр бүтэц байсан мэтээр сүүлийн үед энд тэнд бичдэг боллоо. Энэ бол эндүүрэл.

Ц.Балдорж эрхлэгч маань “Монгол ньюс” ХХК-ийн үүсгэн байгуулагч, ерөнхий захирал нь байсан. “Мн-Өнөөдөр” сонин бол тус компанийн салбар нэгжүүдийн нэг, ерөнхий редактор нь Б.Галаарид миний бие байсан. “Ерөнхий редактор” гэдэг нэрийн тухайд бид бас бодож, хэлэлцэж байж өгсөн юм. Барууны орнуудад Editor-in-Chief гэж байдгийг “Ерөнхий редактор” гэж хэвшүүлье гэж хэлэлцээд анхны дугаартаа “Ерөнхий редактор Б.Галаарид” гэж тавьж, нэрийн хуудсандаа ч англи монголоор мөн тэгж оноон бичиж байв. Харамсалтай нь энэ нэр томъёог “их мэдэгчид” хуулбарлахдаа хоёр өөр үүрэг функцтэй албан тушаал гэж ойлгох болсныг одоо ч олон сэтгүүл, сониноос харж болно. Бид тухайн үедээ энэхүү марзан эндүүрлийг ихэд шоолон хэлэлцдэг байсан бөгөөд нэгэнт нийгэмд ийм гаж ойлголт үүссэн учраас “Ерөнхий эрхлэгч” гэдэг хуучин нэр томъёогоо эргүүлэн хэрэглэх нь дээр юм гэж ярилцах болсон Editor-in-chief-ийг Ерөнхий эрхлэгч гэж оноох болсон нь “Өнөөдөр”-ийн хувьд бүр хожмын, Б.Пүрэвдаш эрхлэгч ажлаа өгснөөс дараа үеийн хэрэг билээ.

Сонин маань анхандаа маш энгийн бүтэцтэй байсан бөгөөд хожим нь хөлөө олж бэхжихийн хэрээр удирдлагын бүтцээ зайлшгүй томруулах шаарлагатай болж, орлогч эрхлэгчидтэй болсон юм. Тодруулбал, 1997 оны аравдугаар сарын эхээр, намайг ажлаа өгч, Б.Пүрэвдаш гуай ерөнхий редактор болсон үеэс нэгдүгээр орлогч, мөн гурван орлогч эрхлэгчтэй болсон .

Одоо “Өнөөдөр”-ийн анхны дугаар хэрхэн хэвлэгдсэн түүхийг өгүүлье. Бал эрхлэгч ер нь аливааг хийхдээ зоригтой ч, зангарагтай ч хөдөлдөг нэгэн гэдгийг олон хүн мэднэ. Тэрээр сонины редакцаа хамгийн орчин үеийн маягаар тохижуулна хэмээн ширээ сандал, компьютер зэргийг авахаар хамаг мөнгөө шилжүүлчихсэн, нэг том танхим тохижуулаад эхэлчихсэн үеэр анхны дугаараа хэвлүүлэх боллоо. Дугаар хэвлэлтэд бэлэн болсон ч түүнийгээ хэвлүүлэх мөнгө байсангүй. Тэр үед “Чөлөөт хэвлэл” сангийн удирдлага нь Х.Наранжаргал байлаа. Тэдний хэвлэх үйлдвэр зээлээр нэг ч сонин хэвлэхгүй гэсэн хатуу журамтай. Зарчимч, шударга, дүрэм журмаа ягштал барьдаг Х.Наранжаргал эгч маань Бал эрхлэгч бид хоёрын гуйлтыг зөвшөөрч анхны дугаарыг маань зээлээр хэвлэж өгөхөөр болсон нь тухайн үедээ юутай ч зүйрлэшгүй том тус байж билээ.

Сонины хэвлэх үйлдвэрийн дарга Б.Галсандорж анд маань анхны дугаар хэвлэлийн машинаас гарч ирэх агшныг нүдээрээ харах хүсэлтийг минь зөвшөөрч үйлдвэр рүүгээ нэвтрүүллээ. Галаагийн ачаар би тийнхүү “Өнөөдөр” сонины хамгийн анхны дугаарыг хэвлэх машинаас гарахад нь дэлгэн үзэх хувь тохиосон юм. Гэрэл зургийн сурвалжлагч Р.Даваажав аливаа шинэ соргог үйл явдлыг үргэлж мэдчихсэн байдаг төрөлхийн мөрдөн сурвалжлагч зангаараа яг тэр эгшнийг хальснаа буулгаж авсан. Тэр зургууд бодвол архивт нь байдаг байх.

Би эхэлж авсан мөнөөх дугаараа гараасаа салгалгүй барьсаар редакц дээрээ ирж,тэнд байгсад уг сонин дээр бүгд гарын үсгээ зурцгаасан. Тэр мөчид “Хонгор зул” сонины эрхлэгч, яруу найрагч Я.Бадамсүрэн бидний баярыг хуваалцсан бөгөөд сонин сониноо дэмжлээ хэмээн ихэд баярлаж мөнөөх гарын үсэг бүхий сониноо би түүнд дурсгал болгон өгсөн юм даг. Тийм дурсгалтай сониныг Я.Бадамсүрэн алга болгоогүй нь лавтай. Манайхан хөөцөлдөж олж авбал маш сонин байх биз.

Анхны дугаарын материал бүрдүүлэлт их амархан байсан. Чадварлаг сайн баг гэдэг юунд ч түүртдэггүйг тэгэхэд л би харсан. Хүн болгон хоёр гурван материал бариад ирэхээршигшилт сонголт хийх ажил л үлддэг юм билээ. Анхны дугаарыг Б.Лигдэн, Б.Пүрэвдаш хоёр аль эрт бэлэн болгочихсон байсан гэж манай анхдагчдын нэг Б.Нацагдорж яагаад эндүү бичсэнийг би үнэндээ ойлгоогүй. Тийм холоос төлөвлөсөн бодлого бидэнд байгаагүй. Сонгуулийн үр дүнтэй холбоотойгоор ар араасаа маш хурдтайгаар хөвөрсөн үйл явдлуудын өөрчлөлт, хувиралтын явцад шинэ сонин байгуулах шийдвэр гаргаж, багаа яаралтай бүрдүүлж, хэнд ямар материал байна, аваад ир гэж л хүссэн. Галаарид тэр олон материалаас сонголт хийх гэж зүдэрсэн байх гэж Б.Пүрэвдаш гуай хашир хүн болохоороо үнэн бичсэн байна лээ.

“Өнөөдөр” маань үндэсний хэмжээнд тардаг өдөр тутмын анхны чөлөөт хэвлэл. Анхдагч байна гэдэг бүх саад бэрхшээлийг эхэлж туулна, бүх зам мөрийг эхэлж гаргана гэсэн үг. Анхдагчийн гаргасан мөр, тогтоосон жишиг ямар байхаас дараа дараагийнхны хувь заяа их хамаардаг. Энэ бол анхдагчийн хамгийн гол хариуцлага. “Өнөөдөр” сонин энэ хариуцлагаа сайн мэдэрч, бүрэн дааж чадсан. Бодлогоор ч, техник технологиор ч тэргүүлэгч байх гэж тэмүүлдэг нь энэ сонины хувьд уламжлал, бас мөнхийн мөрдлөг болсон нь сайн хэрэг.

Би “Өнөөдөр”-т удаан ажиллаагүй. Хожим нь Бал эрхлэгч маань хүрээд ир гэж урихад нь очиж чадаагүй. Очиж чадаагүй учраа нэг сайхан тайлж хэлнэ дээ гэж бодсоор явтал эрхлэгч маань энэ хорвоогоос буцчихсан. “Өнөөдөр”-ийн ололт амжилтыг өөртөө хамаатуулах эрх надад байхгүй, тийм ёс суртахуун ч байхгүй. Гэхдээ анхдагчийн хувьд, “Өнөөдөр” гэдэг их айлын галыг нь бадраахад голлох үүрэгтэй оролцсон хүний хувьд, анхны ерөнхий эрхлэгч нь байсны хувьд өөрт хамаатай, өөрийн мэдэх цаг үеийн түүхийг үнэн мөнөөр нь тодлон үлдээх нь үүрэг гэж үзэн энэхүү дурсамжийг халтартууллаа.

“Өнөөдөр” сониныг өмнөх он жилүүдэд Монголын топ сонинуудын нэг байлгаж чадсан бүх хүмүүст, тэр уламжлалыг нь буухиалан хадгалж буй өнөөгийн хамт олонд, бүх цаг үеийн “Өнөөдөр”-ийн үнэнч уншигчдад 15 жилийн ойн мэнд дэвшүүлье.

“Өнөөдөр” сонин. №209. 2011.09.13.

Ирээдүй цаг руу аялах боломж

Б.Галаарид (Сэтгүүлч, зохиолч, далд үзэгдэл судлаач)

Гоц үзэгдэл сонирхон судлаач Д.Батсуурь ховсын тусламжтайгаар хүмүүсийг регресс хийж өнгөрсөн цаг руу аялуулсан талаар би өмнө нь бичиж байсан¹. Тэгвэл энэ удаад прогресс буюу ирээдүй цаг руу аялуулсан талаар нь өгүүлье. Чингэхийн өмнө прогресс гэж юу болох талаар тодруулга хийх нь зүйтэй санагдана.

Хүн төрөлхтний мөнхийн мөрөөдлийн нэг нь ирээдүй цаг руу хийх аялал гэж хэлж болно. Уг нь хүмүүн төрөлтүүд оюун ухааны онцгой чадвараа алдаагүй байсан тэр цаг үед өнгөрсөн, ирээдүй рүү аялах нь тийм ч гайхалтай зүйл байгаагүй бололтой. Харин хүмүүн төрөлхтөн оюунлаг чанараа гээж, онцгой мэдрэмжээ алдах нь нийтлэг болсноос хойш ингэж аялах, өнгөрсөн ирээдүйг үзмэрчлэх боломж гагцхүү дээд хүчний ивээлээр уугуул чадвараа авч төрсөн цөөн хэдхэн далдыг харагч, гоц чадвартнуудад заяадаг болсон бөгөөд үлдсэн хэсэг нь тэдэнд үргэлж сайн сайхнаар хандаж байсан гэвэл худал болно. Тэднийг муу ёртон, нүгэлтэн гэж үзэж жигшиж цэрвэх, дөлж тойрох төдийгүй алж шатаах ч энүүхэнд байв.

Шинжлэх ухаан техник хөгжихийн хэрээр хүмүүсийн санаархал ч цадигаа алдаж, болж өгвөл цаг хугаааны дундуур аялдаг унаа бүтээчих санаатан олон гарсан ч харамсалтай нь энэхүү санаа одоогоор уран сайхны ном зохиол, жүжиг кино тэргүүтэнд л биеллээ олсон болохоос бодит амьдрал дээр нэг ч алхам ахиж чадсангүй гэчихвэл хилсдүүлсэн болохгүй байх. Өнөө цагт хиймэл ой ухаан бий болгох, хиймэл тархи бүтээх асуудал тийм ч гайхмаар зүйл биш. Харин тэрхүү хиймэл тархи нь Нострадамус, Иерусалимын Иоханн шиг ирээдүй цагийн хэдэн мянганыг тольдон өгүүлж эхэлбэл гайхамшиг болох юм.

Ирээдүй судлаачид болохоор баримт факт, үйл явдлыг харьцуулж таамаглах замаар ойрын ирээдүйн ерөнхий төлвийг зураглаж чадаж байгаа ч энэ нь далд мэдрэхүйн тусламжтайгаар олж авдаг мэдлэгийн дэргэд “ичмээр дамшиг” л даа.

Харин прогресс хийх арга бол өөр. Америкийн эмчилгээний ховсны нийгэмлэгт ховсын арга техникийг судалдаг доктор Брюс Голдберг (Bruce Goldberg)² регрессийн том мэргэжилтэн бөгөөд 1977 онд нэгэн эмэгтэйн амьдрал тэгшрэхгүй байгаагийн учир шалтгааныг өнгөрсөн амьдралаас нь эрэхээр ховсонд оруултал бүсгүй өнгөрсөн цаг руу биш, харин ирээдүй рүү зорчсон байна. Санамсаргүй энэ тохиолдол прогресс хэмээх шинэ салбарын эхлэлийг тавьж өгчээ. Брюс Голдберг тэр цагаас хойш хорин жилийн дотор 5000 гаруй хүнийг прогресст оруулж, энэ салбарыг бодит туршлага дээр үндэслэн бий болгож чадсан байдаг. Тэрээр “Би өөрийнхөө “Өнгөрсөн амьдрал-ирээдүйн амьдрал” (1988) номондоо телевизийн нэвтрүүлэгчээр ажилладаг эрд тохиолдсон явдлыг дүрслэн бичсэн билээ. Тэр ирээдүй рүү нэвтэрсэн, үүнийг нь баримтаар баталсан нотолгоо байгаа юм. Түүнээс гадна миний олон үйлчлүүлэгч прогресст орох үеийн ирээдүйн дүр зургууд хожим нь бодит байдалтай яв цав таарсан гэж мэдээлцгээх нь элбэг байдаг.

Би энэ амьдралын цаг хугацаан дотор ирээдүй рүү шилжихийг зураглан бичихдээ “энэ насны прогресс” гэдэг нэр хэрэглэдэг. Харин ” Ирээдүйн амьдрал руу прогресс хийнэ” гэдэг нь бид өөр физик биетэй байх ирээдүйн тусгай амьдрал руу цаг хугацаан дундуур шилжинэ гэсэн үг. Эхнийх нь хоёр дахиасаа ялгарах гол ялгаа нь ирээдүйн амьдралын прогресс нь насны прогрессыг бодвол хавьгүй тогтвор муутай. Энэ насны регресст орох үед ховсдуулагч хүн тохиолдож буй үйл явдлыг ёс мэт дэс дараатай, эмх замбараатай ярьдаг. Харин ирээдүйн амьдрал руу прогресс хийх үед ирээдүйн үйл явдлууд үйлчлүүлэгчийн нүдний өмнө нэгээс нөгөө рүү нэлээд эмх замбараагүй үсчсэн байдалтайгаар үзэгддэг”³ гэж прогрессын талаар бичсэн байна.

Ирээдүй, эсвэл өнгөрсөн цаг руу аялах аялал нь хувь хүн болгоны далд ухамсарт хадгалагдаж байдаг өнгөрсөн, одоо, ирээдүй цагийн амьдралын тухай мэдээлэлд тулгуурладаг. Өөрөөр хэлбэл ховсын тусламжтайгаар тухайн хүний далд ухамсарт нэвтэрч өнгөрсөн, ирээдүйг нь кино зураг мэт харуулна гэсэн үг.

Хоёр төрлийн прогрессын аль алиных нь хувьд ховсдолтын зарчим адилхан гэж хэлж болно. Ховсдогч нь тухайн хүнийг трансад оруулахдаа их хэмжээний цагаан гэрлэн бүрхүүлээр өөрийгөө нөмрөн хамгаалж байна хэмээн эхний ээлжинд итгүүлдэг. Дараа нь түүнийг дуу хоолойгоороо удирдан нэгэн зүйл хоолой руу оруулна. Энэхүү хоолой нь төгсгөлдөө хоёр салаалж, нэг нь ирээдүй, нөгөө нь өнгөрсөн цаг руу орох хаалга болж өгнө.

Ховсдогч тодорхой тоог өсөх дарааллаар тоолж ирээдүй цагаар үйлчлүүлэгчээ аялуулаад, мөнөөх тоогоо буурсан дарааллаар тоолон ирээдүйгээс эргүүлэн гаргадаг.

Ховсдуулагч ирээдүйн чухам хэддүгээр онд яг хаана, юу хийж буй, хэн болохоо тодорхой мэдэж ярьж чадна.

Далд үзэгдэл судлаач Д.Батсуурь 2001 оны есдүгээр сарын 01-нд 19 настай Ойнбаяр гэгч эмэгтэйг прогресст оруулж үзсэн нь судлаачийн хувьд тэрээр хүнийг ирээдүй рүү хөтлөн зорчуулсан анхны тохиолдол байлаа. Ховсдуулагч Ойнбаяр тэр үед нэгэн дээд сургуулийн оюутан болж хөдөөнөөс ирээд байсан бөгөөд энэ сургуулиа төгсөөд нэг жил үргэлжлүүлэн сурна, 32 насандаа гурван ам бүлтэй айл болсон байна, 35 насандаа 450 мянган төгрөгийн цалин авна, Улаанбаатар хотод амьдарна, эрдмийн ажил хийнэ, 2 дүү нь дээд сургууль төгсөнө гэдэг мэдээлэл авснаа тэр үед хэлж байжээ.

2011 он гараад, өөрөөр хэлбэл прогресст оруулснаас арван жилийн дараа Ойнбаярын тэр үед хэлснийг одоогийн бодит байдалтай харьцуулж үзэхэд дараах байдалтай байна. Тэрээр сургуулиа төгсөөд нэг жил үргэлжлүүлэн сурсан, одоо нөхөр хүүхдийн хамт гурвуул Улаанбаатар хотноо аж төрдөг, өнгөрсөн жил докторантурт элсэх боломж гарсан ч төлбөрийн асуудлаас болоод хараахан сураагүй байгаа, хоёр дүүгийн нэг нь энэ жил дээд сургууль төгсөнө, нөгөө нь одоо хоёрдугаар дамжаанд сурч байгаа аж. Ойнбаяр өөрөө нэгэн улсын байгууллагад нийгмийн ажилтнаар ажиллаж, сардаа 450 төгрөгийн цалин авдаг байна. 2001 онд 450 мянган төгрөгийн цалин гэдэг санаанд багтамгүй их мөнгө байсан болохоор эргэлзээ төрүүлж, тэнд байсан хүмүүс ямар их мөнгө вэ хэмээн дуу алдаж байсан гэдэг. Ойнбаярын хувьд ирээдүйн нөхрийнх нь нэр л зөрж, бусад бүх зүйл нь биеллээ олжээ.

Судлаач Д.Батсуурь 2011 оны нэгдүгээр сарын 9-нд 19 настай Бямбахишиг гэдэг эмэгтэйг прогресст оруулахад “2016 онд гадаадын нэг оронд нөхөр, хүүхэд, найз нарын хамт явж байна. Нөхөртэй, нэг хүүтэй болсон байна. Америкийн туг харагдаж байна” гэснээ дараагийн үйл явдал нь болохоор “2020 он байна. Би Монголдоо, Улаанбаатарт байна. Шинэ гурван өрөө байр авчээ. Хоёр хүүхэдтэй болсон байна. Хоёр дахь нь охин юм. Би өөрөө улсын нэг байгууллагад ажиллаж байна. Орчин нь нэг их сайхан биш юм. Нөхөр гадаадын хөрөнгө оруулалттай компанид ажиллаж байна” гэсэн мэдээлэл өгчээ.

Энэ мэтээр нэлээд олон удаагийн сеансыг судлаач Д.Батсуурь удирдаад байгаа, гагцхүү тэнд яригдсан зүйлс цаг хугацааны явцад хэдэн хувийн биелэлттэй байхыг хүлээж байна. Тэгэхдээ Д.Батсуурь дандаа “Энэ насны прогресс” хийсэн бөгөөд “Ирээдүйн амьдралын прогресс”-ыг хараахан хийж үзээгүй байна. Тэрээр өнгөрсөн цаг руу ч, ирээдүй рүү ч аялуулахдаа зөвхөн мэдээлэл авч байгаа болохоос тэнд ямар нэг засал, засвар хийгээгүй байна. Ер нь бол далд үзэгдэл судлаачид өнгөрсөн, одоо, ирээдүй гурван цаг нэгэн цэгт оршдог гэсэн дүгнэлтийг сүүлийн үед хийх болсон. Хүний өнгөрсөн цаг руу аялж аль нэг үе дээр нь үүссэн үйлийн үрийн зангилааг тайлах, ирээдүй рүү нь нэвтэрч мөн адил үйлдэх нь өнөөдөр гоц чадвартнуудын хийж чаддаг ажлын нэг юм.

Хүний амьдралын өнгөрсөн цаг ч, ирээдүй цаг ч ганцхан зам буюу хувь тавилантай байдаггүй. Энэ нь юу гэсэн үг вэ гэвэл тухайн мөчид хүн олон зам, олон боломжит хувилбарын аль нэгийг сонгодог бөгөөд тэр нь хэрвээ буруу байвал үр дагавар нь аль нэг насны амьдралд, эсвэл ирээдүйн бүх үеийн амьдралд нөлөөлдөг. Гоц чадвартнууд регресс, прогрессын тусламжтайгаар тухайн хүнийг алдаа гарсан, эсвэл ирээдүйд гарах тэр цаг хугацаанд нь аваачин тэрхүү алдааг зассанаар хүний одоо, ирээдүйн амьдрал илүү сайн замаар явах боломжтой болдог.

Доктор Брюс Голдбергийн үзэж буйгаар бол хүний амьдралын ирээдүйд үндсэн таван чиглэл байдаг аж⁴. Өөрөөр хэлбэл хүн таван янзын ирээдүйгээс нэгийг нь сонгох боломжтой байдаг гэнэ. Алийг нь сонгосноос ямар амьдрах нь хамаарна. Доктор Голдбергийн номноос жишээ авъя.

1984 онд Пит гэдэг сэтгэлзүйч түүнтэй утсаар ярьж, гараа байн байн угаах хүслээс нь салгаж өгөөч гэж хүсчээ. Тэрээр бохир муухайгаас тамтаггүй айдаг, өдөрт гараа мянгантаа угааж, хувцсаа хэдэнтээ сольдог гаж гэмээр зуршилтай юмсанж. Түүнээс гадна 8-ын тоо насан туршдаа түүнтэй холбоотой, утасны дугаар авсан ч наймын тоотой, аливаа үйл явдлууд нь ч наймдугаар сар, эсвэл ямар нэгэн наймтай холбогддог байж. Мөн Тереза гэдэг нэр үргэлж дагана. Сэтгэлзүйч хүний хувьд тэрээр өөрийнхөө байдлыг нухацтай, тэгээд ч энгийн логикоор тайлбарлахын аргагүй гэдгийг мэдэж байсан учраас доктор Голдбергт ханджээ.

Доктор Голдберг энэ бүхний учир шалтгааныг өнгөрсөн цагаас олоогүй учир ирээдүйг нь шинжилжээ. Гэтэл ноён Пит 2074 онд Оклахома мужийн Тулса хотод Бэн Кэнсли нэртэйгээр амьдарч байх аж. Тэрээр атомын эрчим хүчийг илүү үр дүнтэй ашиглах, цөмийн шаарыг илүү аюулгүй устгах талаар судалгаа хийдэг нэгэн хүрээлэнгийн Тэрэз-Альфа нэртэй тасгийг удирдаж байна. Тэрээр цаашаагаа 2088 он руу шилжлээ. Тэр буруу тооцоо гаргасны улмаас цөмийн түлш алдагдаж, цацраг идэвхт бодис тархжээ. Бэн 2088 оны наймдугаар сард нас барлаа.

Пит гараа их угаадаг, наймын тоотой холбоотой, Тереза гэдэг нэр түүнийг үргэлж мөрддөгийн учир нь ийнхүү ирээдүй цагт байж. Доктор Голдберг ирээдүйн таван хувилбарын хамгийн муу хувилбараас нь түүнийг татгалзуулж, үлдсэн дөрвөөс хамгийн боломжтой гэснийг нь сонгуулан тэр нь бодитой байхаар хөтөлбөрчилж өгсөн байна. Тэгэхдээ түүнийг дунд сургуулиа төгсөөд мэргэжлээ сонгохдоо инженер биш, харин цөмийн физикч мэргэжлийг сонгохоор болгосноор ирээдүйг нь засч чадсан байна. Тэгээд дахин 2088 онд очуулж үзэхэд тэрээр Тэрэзэ-Альфа тасагтаа ажиллах бөгөөд тэдний хийсэн туршилт амжилттай болж өнгөрсөн дүр зураг харагджээ. Үүнээс хойш Пит 8-ын тоо, мөн Тереза нэрнээс айхаа больсон байна.

Энэ жишээ бол хүний ирээдүй энэ цаг дээр байдгийн нотолгоо гэж хэлж болно. Өнгөрсөн цагийн тухайд ч бас нэгэн адил. Гагцхүү түүнийг зөв олж харж, хэрвээ тэнд ямар нэгэн алдаа байвал сонголтоо зөв хийх ёстой болж байна.

1. Б.Галаарид “Өнгөрсөн цаг руу аялж, урьд төрлөө мэдэх нь тийм ч хэцүү биш”. “Гэрэлт Цалиг” сонин. 2009. №4.

2. www.drbrucegoldberg.com

3. Брюс Голдберг. “Гипноз третьего тысячилетия”. Санкт-Петербург., 2004. 153-р тал.

4. Мөн тэнд.

2010.01.14.

Эх сурвалж: “Гэрэлт Цалиг” №02(77)

Зайран Ч.Чингис: Эмэгтэй хүн л түүнийг алаад өг, хараагаад өг гэж гуйдаг юм

Ярилцсан Б.Галаарид
"Гэрэлт Цалиг" №40(71). 2010 оны 11-р сар.

Дархад зайран Чулууны Чингисийг “Гэрэлт Цалиг” танилцуулж байна. Тэрээр олны танил Ч.Чинбат зайрангийн төрсөн ах нь бөгөөд онго тэнгэртэйгээ холбогдоод 20 гаруй жил болж байгаа нэгэн. Манай сурвалжлагч түүнтэй уулзаж бөө болсон түүх, монгол бөөгийн өнөөгийн дүр төрхийн талаар яриа өрнүүлжээ.

-Та жинхэнэ дархад бөө мөн үү? Ийм хачин асуулт тавьсныг минь өршөөгөөрэй. Яагаад гэвэл би Хөвсгөлийнх, би дархад гэж айлгах гээд ч байгаа юм шиг, анхааруулах гээд ч байгаа юм шиг ярьдаг бөө нар сүүлийн үед олон болчихоод байна л даа.
-Би Хөвсгөлийн Рэнчинлхүмбэд төрсөн. Дөрвөн сартайдаа Улаан-уул суманд ирсэн юм гэнэ лээ. Гуравдугаар ангид байхад минь манайх Алаг-Эрдэнэ сумандшилжин ирж, тэндээ сургууль дүүргэсэн дээ. Аав ээжийн аль аль тал нь бөөгийн удамтай. Би гэхэд Дэлдэн удганы өвөр дээр ганц хоёр жил эрхэлсэн хувьтай үр. Өвөөгийн минь ээж нь. Бөө мэддэг хүмүүс Цэвэл удган гэхээр анддаггүй юм. Хар ногоон өнгийн сарлагийн зурагтай чихэр, мушгиа боов хоёроор намайг мөн ч их эрхлүүлсэн дээ, хөөрхий. Равдан дарханы авгай, Цэвэл чавганц гэдэг байлаа.
-Анх яаж бөө болсон бэ? Одооны бөө нарыг харахад мөн ч их хөл болж байж нэг юм ёсоо гүйцээх юм. Уг нь дархадууд их хялбархан, хөнгөхөн босгодог юм шиг байдаг...
-Эхлээд 1987 онд гэнэтхэн элийрч балайрдаг юм. Тэгэхэд би Цагааннуур суманд ой, ан хамгаалах байгаль орчны байцаагч хийж байсан юм. Нөгөө мундаг байцаагч чинь сураар чулуу баглаад үүрчихсэн, сумын дэлгүүр дотор цохиж явбал яахав? Бөөгийн өвчнөөр өвдсөн нь тэр юм байж. Алс бөглүү газар тулдаа л болсон байх. Түүнээс биш төв суурин газар байсан бол галзуурчихлаа гээд Шар хаданд хэвтүүлж, хэд хүчтэй тариад л ноомойлгож авна биз дээ. Бас ч гэж бөөтэй газар гэдэг чинь учиртай. Энэ бөө болох нөхөр л манаргаж явна гэдгийг мэдэлгүй дээ. Хойтон нь Улаан-Уул суманд Цэгмид удган дээр очлоо.
-Цэгмэд удган гэдэг чинь Чинбат зайрангийн багш мөн биз дээ?
-Тэгэлгүй яахав. Тэр үед чинь юм их тодорхой байлаа. Бөө гэхэд цаатнууд дунд Гомбохүү зайран, Баянзүрхэд Балжир удган, Улаан-Уулд манай багш гурав л байлаа шүү дээ. Багшийнх маань тэгэхэд Ушгидай гэдэг газар байсан юм даг. Хуур татаж явган бөөлөөд л холбож өгсөн. Уулын орой дээр их гал түлж байгаад бөөлж ибилээ. Нэг хуур амилуулж өгөөд “Үүнийг татаж бай” гэсэн.
-Уг мөшгөх, дуудлага хэлэх, хувцас хуяг амилуулах зэрэг зан үйл хийгээгүй гэж үү?
- Дархадын бөө холбох ёс их энгийн. Онгодонд чинь мэдүүлж таниулаад л орхино. Чи үнэхээр сайн бөө юм бол аандаа л учраа олоод, хүчээ аваад босоод ирнэ. Чадахгүй бол хохь чинь. Шударга байгаа биз дээ? Байгалийн шалгарлын хууль үйлчилдэг гэж хэлж болно.
- Анх ямар засал хийв? Бөө болсон гэдгээ мэдэрсэн үе чинь хэдийнээс вэ?
-1993 онд юм байна. Цэгмид удган намайг дуудуулжээ. Мөрөнд нэгдүгээр хороонд байсан юм. Шар ахаар замчлуулж очлоо. Шар ах гэдэг маань багшийн төрсөн хүү, одоо Улаанбаатарт байгаа зайран Чулуунбаатар шүү дээ. Гэтэл намайг айлд очиж хүүхдийнх нь хөлсөөг гарга гэнэ. Хөлсөөг нь гаргалаа, хүүхэд ч зүгээр боллоо. Ямар ч байсан болсон. Тэгэхэд миний онгод хэл ороогүй байсан юм.
-Хэлгүй байсан гэнэ ээ? Тэгээд хэзээ яаж хэл оров?
-Аяандаа л тэгж байгаад хэл орсон. Эхлээд “Гоолингоо” дууны үгийг зүүдэлдэг юм. Тэр дууг чинь би мэдэхгүй шүү дээ. Нэг шөнө унтаж байтал л “Арван түмэн адуун сүрэг...” гээд үг нь ороод ирсэн. Ямар ч үгийн зөрөөгүй зүүдлэгдсэн байсан. Энэ бол хэл орох дохио байсан юм билээ.
-Яг тамлага дуудлагаа хэлж орж ирсэн нь хэзээ вэ?
-Хуур татаж байхад янз бүр л болдог байлаа. Хэдийд гэдгийг нь санахгүй байна. Нэг удаа “Ар Тагныг дэрлэж төрсөн
Арцтай ногоон тайгыг тэвээлж өссөн бие минь...” гээд л ороод ирсэн.
Дархадыг өнөр өтгөн байхад
Даалимбыг найман амтай байхад
Бургалтай, Зөөлөн хоёрыг цам майдартай байхад
Буян, Содном тэргүүтнийг отго жинстэй байхад
Өвөр зөөлөн биеийг харж л амилахаар
Өргөн алаг Шишгэдээс салж л нүүж билээв гээд гарчихдаг юм.
-Бургалтай, Зөөлөн гэдэг нь хүрээ хийд бололтой. Буян, Содном гэдэг нь хэн бэ?
-Зөөлөнгийн хийд гэдэг нь Рэнчинлхүмбэд байсан юм билээ. Бургалтай нь хаа байсныг мэдэхгүй. Буян, Содном гэдэг нэрийг ч мөшгөж сонирхоогүй орхисон.
-Ямартай ч Дархдын хотгорт шарын шашин нэвтэрсэн, монгол хүний нэр ус төвд болсон, ноёд баяд манж ёсоор отго жинстэй болсон үеийн онго байх нь ээ.
-Тэгж таарч байгаа юм. 18-19 дүгээр зууны үеийнх л байх. Одоо ч гэсэн үе үе орж ирж л байдаг юм. Ер нь тэгээд онго тэнгэрүүд гэдэг чинь цэцэн цэлмэг ч гэж бэрх шүү дээ. Жишээ нь, “Оч бадарсан манант хар үүлнээс
Олон онгод зорчсон
Огторгуйн гүн хязгаараас...” тэгж тэгж, ингэж ингэж ирлээ гээд л бууж байх нь ч бахадмаар шүү. Энгийн цагт намайг тэгж мөр толгой холбоод хэлээдэх гэвэл барах уу даа? Би ч бас хэлэмгий доломгой л хүн, гэхдээ ингэтэл уран цэцэн хэлж яавч барахгүй ээ.
- Бөө болгон ямар нэг үйлд илүү гаршсан, илүү сайн байх нь бараг зүй тогтол гэмээр ажиглагддаг. Өөрийн чинь хувьд ямар үйлэнд илүү сайн бэ? Энийг л би нэг чадна даа гэж бардам хэлэх зүйл юу байна?
-Нялхсын үйлд бол ер нь сайн шүү. Хөлссөн цочсон, гэмтсэн сэвтсэн гээд нялх хүүхдийн засалд сайн сайн. Тэгэхдээ миний сайных биш, онгодын сайных шүү. Би өөрийгөө магтаагүй, онго тэнгэрүүдээрээ бахдаж байна. Ер нь нялхсыг цааш нь алдсан удаагүй.
Хоёрт гэвэл, хилс хэргээр шорон оронд суусан хүний асуудлыг наашлуулахдаа сайн. Харин яалтгүй өөрийн буруугаар шоронд орсон хүнийг бол барахгүй юм билээ. Саваагүйтэж бас үзэж л явлаа. Ер нь онго тэнгэрүүд чинь шударга үнэний талд бат зогсдог, худал хуурмагийг үздэггүй юм шүү дээ.
Гуравт, онго тэнгэртэй хүнд хөтөч болж, угийн их тэнгэртэй нь уулзуулж таниулж өгөхийг бол хийж болж байна аа. Тэгэхдээ хаа хамаагүй юмыг хахь өөр хүнд аваачиж наахыг бол зөвшөөрөхгүй. Арын үр дагавар нь хаа хаанаа муу. Тэрнээс биш огтоос онго тэнгэргүй мөртөө надад ямар ч хамаагүй онго олоод өгөөч, би бөө л болмоор байн гэх хүн таарч л байдаг юм. Нэг удаа саваагүйтэж хийж үзсэн болж л байна лээ. Гэхдээ ар нь хатуу. Хүсэх юм биш. Бусад олон бөөг ч гэсэн тийм нүгэл битгий үйлдээрэй гэж захья. Эзэнгүй сүнсэндээ ч муу, энэ биеэ өгч байгаа хүндээ ч муу, холбож замчилсан бөөдөө ч муу шүү. Тэгж давхар давхар нүгэл хийгээд яахав. Сураг сонсоход ийм төрлийн үйлээр дагнасан улс ч байгаа юм шиг. Ээ дээ, тэсгүй шүү. Эртхэн наад нүгэлт үйлээ зогсоо гэж хэлмээр байна.
-Бөө болох ёстой хүнийг хүнийх нь хувьд шинжиж, атаач жөтөөч, хонзогнуур, хөнгөн гоомой хүнийг бол онго тэнгэрт нь учир мэдүүлэн давуулах, дараа үе рүү нь шилжүүлэх зэрэг зан үйлүүд орхигдоод байна уу даа гэж бодогдох юм. Бөө болох хүнийг нь шинжих нь бүү хэл, бөөд хамаагүй хүнийг ч гэсэн бөө болгож хэдэн төгрөг салгах гээд л уралдаад байх шиг...
-Тийм тал ажиглагдаж байна аа. Таарсан хүн бүрийг холбож болохгүй ээ. Ялангуяа эмэгтэй хүнийг их нарийн шинжиж байж бөө болгохгүй бол хэцүү. Хүнд хараал хийгээд өгөөч, алаад өгөөч гэж эмэгтэй хүн л гуйж ирдэг юм. Өдий олон жил бөөлөхдөө тэгж хэлж ирсэн нэг ч эр хүнтэй таараагүй. Харин эмэгтэй хүн бол зөндөө. Яасан ч муухай хор хонзон, ямар ч хүчтэй үзэн ядалт тээж явдаг юм бэ дээ, эмэгтэй хүн гэдэг. Эм хүний язгуур чанарт нь ийм зан байдаг учраас манай ард түмэн “Эм хүний ухаан богино, үс урт” гэж хэлсэн болохоос одоо яриад байгаа шиг дорд үзэж ялгасан хэрэг биш юм шиг байна. Үзсэн ном, сурсан сургуулиараа хэнээс ч давахаар эмэгтэй хүнээс хүртэл тийм үзэн ядалт, өс саналт гардаг л юм билээ. Тэгэхээр эмэгтэй хүн гэдэг хатуу зөөлний хоёр туйл ч юм шиг. Гэтэл үр хүүхдэдээ хамгийн ойр байж, зааж сургадаг нь эмэгтэйчүүд гэж бодохоор бидний ирээдүй мөн ч харанхуй байна аа. Айн?
Мэдээж нүгэл буяны ялгаа заагийг олж таньсан, гэгээрч ухаарсан эмэгтэйчүүд бий л дээ. Харамсалтай нь тэд даанч цөөхөн.
-Эрхи зүүснийг нь харахаар лам мэт, толь зүүснийг нь харахаар бөө мэт хүмүүс олон байх юм. Хийж байгаа зан үйл нь ч гэсэн холимог саармаг. Тэр талаар та юу бодож явдаг вэ?
-Лам ч биш, бөө ч биш нөхөд олон байна. Бөө юм уу гээд үзэхээр онгодгүй, чойжин юм уу гэхээр буултгүй хэцүү л улс харагддаг. Бид хэдийгээр ах дүүгээрээ бөө ч гэсэн ламаар хийлгэх засал байж л байдаг. Өвөө маань лам байсан. Өвөөгийн минь ээж удган байсан. Тэглээ гээд бид бөөгийн онгодын хүчээр лам өвөөгийнхөө сүнсийг дуудаад, өөрсдөө лам удамтай гэж эрхи зүүгээд явахгүй л байна. Харин ном судрыг нь лам залж тоослуулаад, бурхан шүтээнийг нь дээдлэх ёстой улс нь залаад л явдаг. Юманд чинь зааг ялгаа байдаг. Лам нь ламаараа, бөө нь бөөгөөрөө л баймаар байна.
-За, хоёулаа бөөгийн тухай баахан ярилаа. Энэ сэдвийг орхиод Чингис гэдэг хувь хүний тухай бяцхан тодотгол хийе. Өөрөө дөрвөн төрлөөр спортын мастер болсон бас нэг өвөрмөц амжилттай хүн. Тийм хүн Монголд өөр байдаг ч юм уу, үгүй ч юм уу. Тэр талаараа яриач.
-Хэрэг байна уу даа. Өөрийгөө магтсан болох вий. Аравдугаар ангийн сурагч байхдаа хөнгөн атлетикийн төрлөөр спортын мастерын болзол хангасан. 1987 онд тэшүүрийн улсын аваргын тэмцээнд дөрөвдүгээр байр эзэлж спортын мастер болсон. 1988 онд цанын улсын аварга шалгаруулах тэмцээнд зургадугаар байрт орж энэ төрлөөрөө спортын мастер болсон. Ингэж спортын гурван төрлөөр мастер хийсэн юм. Харин дөрөвдэх буюу олон улсын хэмжээний мачтер цолоо ыөхөөр авсан. Самбо, жудо-гоор нэлээд үзсэн. Даанч 60 кг-ын жинд тэр үед Баттулга мулга гээд дэлхийн аваргууд байгаад гарч улсад түрүүлж чадаагүй. Гэхдээ олон улсын хэмжээний мастер болсоон, хөөрхий.
Шинэ цэрэг байхдаа улсын наадамд гурав давж байлаа. 60 кг-ын жижигхэн биетэй хүнд бол чамлахааргүй амжилт. Цэргээс очсон жил сумын наадмын засуул өвгөн “Цэргийн хүүхдийн хөл нь чанга байдаг юм” гэж хэлээд чирч аваачаад барилдуултал үзүүрлээд начин болчтхдог юм. Дээд тал нь улсын цолтныг давж, доод тал нь сумын наадмын нэгийн даваанд зургадугаар ангийн хүүхдэд унаж байж дээ.
-Одоо та хаана амьдарч, юу хийж байна? Холбоо яаж барих вэ?
-Улаанбаатарын иргэн болоод хэдэн жил болж байна. Чингэлтэй хайрхан уулынхаа суга цээжинд нөмөрдөж, ээл ивээлд нь багтаж амьдардаг даа. Зовлонтны зовлонг нимгэлж, золтны хийморийг нэмэх энэхэн насны үйлд онго тэнгэрийн зараалаар зүтгэж л байна, хөөрхий. Надтай 9601-1936 тоот утсаар холбогдож болно.
-Цаг зав гарган ярилцлага өгсөн танд баярлалаа.

Замчид найдсан заяач хөөрхий

Б.Галаарид (“Гэрэлт Цалиг” сонин. 2010.09.23)

Бөө болох ёстой хүнийг онготой нь холбогч багш буюу замчийн тухай өгүүлэхийн өмнө нэгэн зүйлийг онцлон хэлэхийг хүсч байна.
Бөө мөргөлийн тухай аливаа мэдээлэл нь тухайн цаг үед онгодоор дамжуулан өгөгдөж буй түвшинд л эргэлдэх бөгөөд илүү ихийг гүнзгийрүүлэн ухах, нягтлах боломжгүй байдаг. Жишээ нь, одоогоос арав хорин жилийн өмнө өгч байсан мэдээлэл өнөөгийнхтэй жишихэд харьцангуй энгийн түвшний, тэгээд ч бүдэг бадаг байлаа. Тэр мэдээллийн хэмжээнд бөөгийн ертөнцийг төсөөлж дүгнэлт хийх нь ихээхэн эрсдэлтэй алхам байсныг цаг хугацаа харуулж байна. Өнөөдөр бол нэлээд дээд түвшнээс мэдээлэл авах боломж бүрдсэн тул цаг хугацааны уртад хувирч өөрчлөгдөхгүй байх магадлалтай зүйлийн талаар л би зориглон дуугарч байгаа болохоос эргэлзээ төрүүлсэн, нягталбаас зохих зүйлсийг ер хөндөхгүйг хичээж байна. Гэхдээ ирээдүйд ичиглэхээс эмээн мэдсэн сонссоноо хав даран дуугүй суух нь бас гэм буруутан болохын нэгэн язгуур мөний учир төөрч будилж яваа нэгэнд тус болуужин хэмээн цуврал нийтлэл тэрлэж байгаагийн энэ удаагийнх нь багш буюу замчийн тухай болой.
Бөөгийн багш гэж хэн бэ? “Харанхуйн орон хэмээгч үл үзэгдэгч орчноор шавийгаа дагуулан ид шидийн хүчийг хэрэглэн зорчих замыг заан дасгалжуулдаг олон жилийн дадлага туршлагатай бөөг багш бөө гэнэ”1 хэмээн манай нэртэй судлаач О.Пүрэв эрхэм тодорхойлжээ.
“Бөө удган болох нь санааны зоргоор шийдэгдэх асуудал биш бөгөөд ихээхэн бэлтгэл хийж, ахмад бөөдөө шалгуулан тэдний зөвшөөрлийн дагуу бөө, удган нэр хүртэнэ”2 гэж нэрт түүхч Ч.Далай “Монголын бөө мөргөлийн түүх” гэдэг алдарт бүтээлдээ бичжээ.
Аль аль нь тухайн цаг үедээ зөв боловч эдүгээ хуучирсан тодорхойлолт юм. “Харанхуйн орон хэмээгч үл үзэгдэгч орчноор шавийгаа дагуулан ид шидийн хүчийг хэрэглэн зорчих замыг заан дасгалжуулдаг” гэсэн хэсэгт анхаарлаа хандуулъя. Харанхуйн орон гэдэг ойлголт маань гэхэд онго сүнснүүд оршдог нэг л орны нэр бөгөөд зэрэг дэвээсээ хамаарч оршдог суудаг газар нь өөр өөр гэдэг нь одоо тодорхой болоод байна. Ид шид хэмээх үг маань эсрэг утгат үгс бөгөөд ид нь сайн эрдмийг, шид нь муу эрдмийг нэрлэдэг болохыг эртний нэгэн онго молхи бичээч надад учирлаж, бичсэн номын минь нэрийг шүүмжилсэн билээ. Хар цагаан, сайн муу, гэрэл сүүдэр гэхчлэн хоршуулж харьцуулж хэрэглэдгийн нэг адилаар ид шид хэмээснийг бид анзааралгүй өдий хүрчээ. Зүй нь багшлаач нь ид бахыг үзүүлэн шавиа замчлах ёстой юмсанж. “Шидийг үзүүлж шилээвэр үлээх” гэдэг саар мууг илэрхийлсэн хэллэг байдаг нь шидийн мөн чанарыг эндүүрээд байгааг хэлээд л байна даа. “Дасгалжуулах” гэдгийн тухайд мөн л шүүмжлэх юм гарч байна. Бөө бол тамирчин биш. Түүнийг дасгалжуулах хэрэг байхгүй. Угийн юмтайгаа зөв сайн холбогдсон бөөг онго нь хөтөлж залаад явчихдаг. Энэ талаар дор дэлгэрэнгүй өгүүлнэ.
“Бөө удган болох нь санааны зоргоор шийдэгдэх асуудал биш бөгөөд ихээхэн бэлтгэл хийж, ахмад бөөдөө шалгуулан тэдний зөвшөөрлийн дагуу бөө, удган нэр хүртэнэ” гэсэн Ч.Далай докторын үгэнд ч бас тухайн цаг үеийн мэдлэг мэдээллээс улбаатай андуу эндүү байна. Ахмад бөө нь залуу бөөд бөө гэж өөрийгөө нэрлэх зөвшөөрөл өгдөг, үүний тулд шалгалт авдаг гэж ойлгогдож байна. Уг нь багш бөө нь замчлах, угийг нь холбож өгөх л үүрэгтэй. Тухайн хүнд онго суулгаж чадах эсэх нь нэг талаас багшийн чадвар, нөгөө талаас бөө болох гэж байгаа хүнээс өөрөөс нь ихээхэн хамаардаг зүйл. Энд эргэж нягтлах асуудал бий ч шалгалт шүүлэг авна хэмээн махчлан ойлгож болохгүй. Бөөд замчлахаас багшилдаггүй, замчилж өгсөн хүний ачийг үргэлж санаж, хүндлэх ёстой болохоос багш шавь гэж үргэлж хэлхэлдэж явдаггүй гэж гэж эртний сайхан онгууд сургаж байгаа нь багшлах нэрээр шавь сургалт мэт юм зохион байгуулдаггүй, өнөө хийгээд байгаа элдвийн хүндрэлтэй үйлүүд байхгүй байсныг харуулж байна.
“Монгол харын бөөгийн ёсонд бөө болгоно гэж онош тавиулсан хүнийг бөө нарын дүрсэлдэг “харанхуйн орноор” дагуулж газарчлан явах зан үйлийг бөөгийн зам заах ёс гэдэг”3 гэсэн О.Пүрэв докторын тайлбар ч мөн л өрөөсгөл юм. Замчлах үйлийн нэгээхэн хэсэг нь л харанхуйн орноор дагуулах явдал юм. Тэгэхээр замчлах гэдэг нь бөө болох ёстой хүний уг гарвалыг тодруулахаас эхлээд хувцас хэрэглэлийг нь бэлдүүлэх, онготой нь учруулж, биед нь суулгах хүртэлх харьцангуй өргөн утгыг агуулна.
Монгол хэлний тайлбар тольд “Замч(ин) 1.Зам заагч 2.Зам засагч; Замчлах- зам зааж, бусдыг удирдан дагуулан явах; Замчлуулах- бусдаар зам заалгах, зам хөтлүүлэх”4 гэснээс үзвэл замч гэдэг бол замыг нь заадаг, чигийг нь гаргадаг хүн болохоос багш биш аж. Угаасаа онго болгон өөрийн гэсэн эрдэм чадалтай байдаг, түүнийгээ улаачаар дамжин буухдаа гаргадаг учраас улаачид багшилж, юм заана гэдэг нь илүүц, зарим тохиолдолд харш юм.
О.Пүрэв доктор зам заах ёсыг гурван үе шаттайгаар явуулдаг, долоон шөнө багш нь шавиа дэргэдээ нөмгөнөөр суулгаж бөөлөөд бие сэтгэлд нь өөрчлөлт орохгүй бол түүнийг бөө болохгүй хүн гэж үздэг гэж цааш өгүүлсэн нь ч үнэнд нийцэхгүй, зарим утгаараа ихээхэн буруу харш байна.
Угаа барьж бөө болж буй хүнийг эрт үед ихэвчлэн заяач гэдэг байж. Энэ нь бөө болох заяатай төрсөн, бөө болохоор заяасан хүн гэсэн утга агуулдаг байсан бололтой. Заяач гэдэг үгийн энэ утгыг өнөө хүртэл бөө судлаачид судалгааны эргэлтэд оруулаагүй байгаа нь “Заяач хэмээх үг монгол хэлнээ: 1.Заяач тэнгэр 2.Заяач хэмээх буумал шүтээн 3.Заяач хэмээх дүрс онгод буюу эмгэлж гэсэн гурван утгатай”5 гэснээс тодорхой байна.
Энэ мэтээр нэр томъёо, ойлголтын зөрүү ихээхэн байгаагийн зэрэгцээ замч хүний үүрэг нь юу болохыг тодорхой мэдэхгүй, эсвэл ашиг хонжоо харж санаатайгаар гуйвуулсны улмаас заяачид замчлах зан үйл энэ цагт ихээхэн ээдрээтэй, эргэлзээтэй болоод байна.
Зөв сайн бөө нар хүний уг гарвалыг тодруулахдаа аль болох сэрээж босголгүйгээр алсаас танддаг. Эцэг эхийн аль талаас хэд дэх үеийн ямар онго болох, хэрхэн бөөлдөг, ямар хувцас хэрэглэлтэй, ямархуу хүч чадалтай байсныг нь хүчтэй сайн бөө бол заавал дуудаж сэрээлгүйгээр тандан хэлж чаддаг. Зарим онго хар муу үйл хийдэг хатуу догшин байх юм бол сэрээлгүй өнгөрөөх арга зам хайдаг. Мөн улаач заяач нь овилгогүй, явдал мөр буруу, сэтгэл санаа хар бараан бол аль болох холбохоос зайлсхийдэг. Аль ч тохиолдолд хожмын үр дагавар нь сөрөг муу учраас чингэдэг болой.
Гэтэл сүүлийн үед зарим бөө тэнгэрээс тэмдэгтэй бөө болох хүмүүнийг угийн их онготой нь уулзуулж замчлахын оронд амар хялбарыг бодож тийрэн хөллүүлж босгон өөрийгөө ч ялд унаган, өрөөлийг ч зовлонд умбуулдаг болжээ.
Төсөрхөн нэгэн улаач надтай уулзан энэ талаар олон түмэнд дуулгаж өгөөч гээд өөрийн нүдээр харсан зүйлээ ярьж өгсөн юм. Багш нь нэгэн шинэ шавийнхаа онгыг босгож өгөхөөр болжээ. Энэ зан үйлээ хээр хөдөө хийхээр болж хамаг л шавь нараа дагуулан бараа өүртэй нь аргагүй явж гэнэ. Шинээр бөө болох гэж байгаа залуухан охины аав ээж ч хөл хөөр болж, ах дүү, амраг саднаа бүгдийг нь дагууллаа. Идэж уух, өгөх өргөхөд гар татсангүй. Гэтэл багш нь харсаар байтал хөөрхий охиныг тийрэнтүүлчихэв. Ах дүүс нь мэдсэн шинжгүй “Онго орлоо” гээд л сүйд. Арай шударга, зоригтой шавь нар нь “Багш аа, та яаж байгаа юм бэ? Тийрэнтүүлчихлээ шүү дээ” гэтэл “Чимээгүй чимээгүй. Хоёр жилдээ л гангарна” гэж хэлээд инээжээ.
Мөн “Хүний угийг нь мөшгөх гэж зовж байснаас тийрэн хөллүүлчих нь амар юм” гэж нэлээд туршлагатай гэгдэх хоёр бөө хоорондоо ярилцаж байхыг нь сонсчихоод ухаан алдах шахсан тухайгаа нэгэн зайран ярьж байв.
Хүний биед орсон ад тийрэн заримдаа авсаар танигддаггүй, хэсэгтээ л ил далдыг хэлж, эмнэж домнож, арга засал хийдэг учраас хүмүүс онго байна, өвөг дээдэс минь бууж байна гэж эндүүрдэг. Тэгвэл өнөө цагийн өнгө мөнгөнд автсан бөө нэртүүд заяачид замчлахын оронд ад тийрэн босгож, өөрсдөө эгээ л тийрэн лүгээ адил загнах аж.
Ингэж буруу үйл хийсэн бөө яахав үйлийн үрээ хэзээ нэгэн цагт үүрнэ. Тэнгэрийн гэсгээлээс зайлж чадахгүй. Хамгийн өрөвдмөөр нь замчид найдсан заяач болоод түүний эргэн тойрныхон. Өвөг дээдэстэйгээ учирна, удмын алтан хэлхээгээ сэргээнэ хэмээн хөөрч баярласан тэднийг мэдэхгүйг нь далимдуулан ад зэтгэр, алив муу бүхэнтэй холбож өгнө гэдэг үнэхээр аймшиг. Хэдэн халтар төгрөгний төлөө ийм нүгэл үйлдэж байгаа бөө нэртүүдийг орчин цагийн муур багш гэвээс зохилтой. Муур багш шавь оготнуудаа нэг нэгээр нь зооглодог бол ухвар мөчид бөө нар холбосны хөлс хэмээх хэдэн халтар төгрөгнийхөө төлөө гэмгүй нэгнийг гал голомтоор нь, ахан дүүсээр нь ад тийрэнгийн идэш болгож байна. Хүний итгэл сэтгэлээр тоглосон, онго тэнгэрээр тоглосон, бөөгийн ертөнцийн хатуу зан үйлээр даажигнасан, муу зүгийн сүнс сүүдэр амилуулсан гээд давхар давхар ялд унаж буйгаа мэдсээр атал шунал гэдэг, мөнгөнд хордсон сэтгэл гэдэг хүчтэй байдаг аж.
Мөн өрөөлийн онгыг хулуух булаах, бие биедээ нааж өгөх, энд тэндхийн тэнэмэл босгож элдэв зан үйлд зараал болгох зэргээр байж болшгүй нүгэл хурааж байгаа бөө нар өнөө чадаж байгаа мэт харагдавч үнэн хэрэгтээ наана хэлэхэд онгодын зэрэг дэвээ бууруулж, чадал чансаагүй болох, цаанадаж өөрийн болоод ураг төрлийн халуун амиар наадах хатуу гэсгээл рүү өөрсдийгөө чирч буйгаа эртхэн ухаарч ойлгоосой.
1. О.Пүрэв “Монгол бөөгийн шашны нэр томъёоны тайлбар толь” УБ.,2003.17 дахь тал
2. Ч.Далай “Монголын бөө мөргөлийн түүх” УБ., 2009. 94 дэх тал.
3. О.Пүрэв “Монгол бөөгийн шашны нэр томъёоны тайлбар толь” УБ.,2003.25 дахь тал
4. И.Дамбажав “Оюун билгийн мэлмийг нээгч аялгуу сайхан монгол үгийн дээж” монгол хэлний дэлгэрэнгүй тайлбар толь бичиг. УБ., 2010. 761 дэх тал.
5. Ш.Сүхбат “Монгол бөө” Дэлгэрэнгүй толь III. УБ., 2010. 111 дэх тал.
2010.09.21.

Сэтгэцэд зайнаас нөлөөлөх аргууд улам нарийсч байна

Б.Галаарид

Хүний далд ухамсар, сэтгэцэд зайнаас нөлөөлөх арга технологи улам бүр нарийсч байгаа, психотронын хэмээх шинэ зэвсэг шинэ зуунд хамгийн аюултай зэвсэг болж болзошгүй талаар би 2005 онд “Өөр ертөнцийн тэмдэглэлүүд” номондоо тодорхой өгүүлж байсан билээ.
Өнгөрөгч онд оросын сэтгүүлч П.Одинцовын “Бид бүгдээрээ зомби” номыг орчуулж байхад энэхүү итгэл үнэмшил маань улам нэмэгдсэн гэж болно. Гэвч орчин цагийн мэдээллийн хэт урсгал дунд хүнд хэрэгтэй, мэдүүштэй, санаж сэрүүштэй олон чухал мэдээлэл орхигдон мартагддагийн нэгэн адилаар энэхүү шинэ зэвсгийн талаарх мэдээлэл ч бас төдий л анзаарагдахгүй байх шиг.
Уг нь бол психотронын зэвсэг шинэ юм биш л дээ. Аль хорьдугаар зуунд хийгдэж туршигдсан, одоо улам бүр төгөлдөржиж яваа эд. Гагцхүү улс орнуудын тусгай албад нэг талаас эгэл жирийн иргэдээ туршилтын туулай болгож байгаагаа нуух, нөгөө талаас өөрийн техник технологийн нууцыг хадгалах үүднээс нээлттэй зарладаггүй. Харин ЗХУ хэмээх хатуу чанд хяналттай, ихэнх мэдээлэл хаалттай аварга том систем задарснаар тэнд хаалттай хийгдэж байсан судалгаа туршилтын талаар бага сага мэдээлэл задарсны дунд психотронын зэвсгийн талаар нэлээд баримтууд ил болсон түүхтэй. Ер нь бол ийм төрлийн зэвсгийн талаарх мэдээлэл тухайн технологи хоцрогдож хэрэггүй болохын цагт л ихэвчлэн нээлттэй болдог учраас яг өнөөдөр ямар түвшинд хүрчихсэнийг хэлэхэд хэцүү.
Хүний тархи, сэтгэцийн үйл ажиллагаа гэдэг асар нарийн боловч бас сул талтай эд. Бид амт, үнэр, дүрс, дуу чимээг мэдэрдэг. Гэхдээ эдгээр мэдрэхүй маань бүгд дээд доод хязгаартай. Тэр хязгаараас хальсан бүхэн бидэнд мэдрэгдэхгүй. Тухайлбал бид радио идэвхт цацрагийг мэдрэхгүй. Цахилгаан соронзон орны үйлчлэлийг мэдрэхгүй. Гэхдээ энэ бүхнийг хүний зохион бүтээсэн багаж төхөөрөмж мэдэрнэ. Жишээ нь, рентген зураг авахуулах тийм ч аюулгүй эд биш гэж эрдэмтэд хэлдэг. Харин бидэнд айгаад байх юм юу ч байдаггүй. Цээжээ нүцгэлээд нэг төхөөрөмжийн өмнө зогсоход хэцүү юм байхгүй. Хэдэн минут, хэдэн цаг ч зогссон болно. Гэтэл эмч нар удаан зогсохыг зөвшөөрдөггүй. Яагаад гэвэл рентген цацраг хэрхэн нөлөөлж буй нь тухайн хүнд мэдэгдэхгүй ч хортой. Тэгвэл психотронын зэвсэг гэдэг нь яг ийм хүнд үл үзэгдэгч, үл мэдрэгдэгч цацраг туяа, долгион, эсвэл хэт гаж дуу чимээний тусламжтайгаар хүмүүсийн бие махбод, сэтгэхүйд нөлөөлж, тэдний үйлдлийг хянах удирдах зорилгоор бүтээгдсэн зэвсгүүд юм.
Нэгэнт цацраг учраас ихэнх төрлийн хаалт саадыг нэвтэрнэ. Хүйтэн дайны үед цөмийн зэвсгээс хамгаалах хоргодох байр барихдаа зузаан хар тугалгаар дээвэрлэж байсан нь цацраг ийнхүү нэвтрэхээс хамгаалсан хэрэг байж.
Долгионы хувьд ч ялгаагүй. Долгионы янз бүрийн давтамж хүний сэтгэцэд хэрхэн нөлөөлдөг нь нэгэнт тодорхой зүйл. Үүн дээр үндэслэн сэтгэцэд сөргөөр нөлөөлөх зэвсэг бүтээх нь асуудал биш.
Психотронын зэвсгийг анх америкчууд 1960-аад оны үед туршжээ. Угаасаа суурь судалгаа нь аль хорьдугаар зууны эхнээс хэд хэдэн оронд хийгдсэн эд учраас ийм зэвсэг бүтээхэд нэг их хүндрэл байгаагүй биз. Хүйтэн дайны улмаас бүх талаараа улайран өрсөлдөж байсан ЗХУ ч америкуудаас нэг их хоцорсонгүй. Гэхдээ тэдний бүтээсэн зэвсэг нь дэндүү болхи байв. Тэд хүний унтах, идэх, секс хийх, аллага үйлдэх хүсэл сэдлийг удирддаг ухамсрын анхдагч голомтыг олж тогтоон ашиглахаас хэтэрсэнгүй. Хүний сэтгэцийн нарийн төвөгтэй үйлдлүүдийг хянах, удирдахад энэ нь хангалтгүй байлаа. Гэхдээ энэ чиглэл рүү алхам алхмаар урагшилсаар байв. Психотронын нөлөөллийн онцлог нь хүний ухааныг самууруулах төдийгүй удирдаж чаддагт байх ёстой гэсэн зорилго өнөөдөр нэгэнт биелэгдэж, психотроны зэвсэг жинхэнэ байлдааны зэвсэг болчихоод байна гэж хэлж болно.
1978 оны арваннэгдүгээр сарын 18-ны шөнө Гайаны ширэнгэ ой дахь Жонс таун тосгонд Peoples Temple нэртэй шашны бүлэглэлийн 918 хүн бөөнөөрөө үхсэн байдаг. Тэд амиа хорлосон уу, алуулсан уу, өөр шалтаг байсан уу гэдэг нь маргаантай хэвээр. Гэхдээ ТТГ тэдэн дээр психотронын шинэ зэвсгээ туршсан гэдэг хувилбар хүчтэй яригддаг нь бас анхаарал татах асуудал.
Яг энэ аллагатай ойролцоо цаг үед ЗХУ-ын улсыг аюулаас хамгаалах хорооны дэргэдэх эрдэм шинжилгээний хүрээлэн “Хүний психофизик байдлыг зайнаас удирдах нь” гэдэг сэдвээр шинэ судалгаа туршилт эхэлж, ЗХУ задрах хүртэл Москвагийн сэтгэцийн эмгэгийн нэгэн эмнэлгийг түшиц газраа болгож байжээ. Ингэхдээ тэд өвчтөнүүд дээр туршилт хийхээсээ илүүтэйгээр эрүүл хүн дээр сэтгэцзүйн туршилт хийснээ халхавчлахын тулд энэ эмнэлгийг ашиглаж байсан гэдэг. Тэр үед психотронын зэвсэг хийхэд оролцож байгаад, хожим нь буюу 1993 онд ОХУ-ын Төрийн Думын гишүүн болсон Ю.Ю.Леонов “Энэ зэвсэг жинхэн байлдааны зэвсэг болоод хэдэн жил болж байна. Улсыг аюулаас хамгаалах хороо тэр үед ямар ч ажиг сэжиг аваагүй хүмүүс дээр туршилт хийдэг байлаа. Дан ганц бие, ихэвчлэн насөндөр хүмүүс дээр туршилт хийдэг байсныг ямар нэг утгаар хүнлэг гэж хэлж болно. Өнөөдөр бол эх захгүй байдал тодорхой хэмжээгээр бий болоод байна. Холбооны аюулгүйн алба (ФСБ) өөрсдийнх нь сонирхлыг тэгтлээ татсан зэвсгийг бүтээх хүсэлдээ шатаж бараг бүх хүн дээр туршилт хийж байна. Жишээ нь, та арванхоёр давхар барилгын есдүгээр давхарт амьдардаг байхад л хангалттай. Дээврийн хонгилд та болоод таны хөршийг туршилтанд оруулахад хэрэг болох тусгай цацруулагч зоогоод л бол оо. Технологийн түвшин, Холбооны аюулгүйн албаны тусгай тасгийн мэргэжилтнүүдийн мэдлэг чадварын түвшин нь 95 хувийн “эерэг” үр дүнд хүргэх чадвартайг хэлэх хэрэгтэй” гэж “Завтра” сонины 1999 оны аравдугаар сарын 26-ны дугаарт өгсөн ярилцлагадаа тэмдэглэсэн нь бий. Энэ бол хэн нэгэн шуугиан таригчийн үг биш, харин хүйтэн дайны үед ийм төрлийн зэвсгийг бүтээж явсан хүний үг гэдгийг бодоорой.
Оросууд 1992 онд их дээд сургууль төгссөн залуучууд дундаас сэтгэл зүйч, сэтгэц судлаач, сэтгэл мэдрэлийн эмч мэргэжлийн асар олон хүнийг КГБ ажилд авсан нь хожим тодорхой болсон. Хөндлөнгийн судлаачид үүнийг шинэ төрлийн психотронын зэвсэг үйлдвэрлэх томоохон хөтөлбөр хэрэгжиж байж магадгүй гэсэн таамагтай холбон тайлбарладаг. Хэрэв тийм бол өнгөрсөн 18 жилийн дотор тэр олон мэргэжилтнүүд ихээхэн зүйл хийж амжсан нь тодорхой.
Одоо психотронын зэвсэг хүний биед хэрхэн нөлөөлдөг талаар сонирхъё. Хүн болгоны ярих дуртай 25 дугаар кадрын нөлөө бол хүний далд ухамсарт нөлөөлөх хамгийн энгийн аргын нэг. Үүнийг харахуй болоод сонсохуйд нөлөөлөх арга гэдэг. Аятайхан сайхан аялгуун дор ухуулсан агуулгатай текстийг тодорхой хэмжээнд удаашруулан дэвсэх арга өнөөдөр мөн л хоцрогдсон технологи гэгдэж байна.
Аливаа дүрс, текстийг тодорхой урттайгаар тасдан тодорхой секунд тутамд давтан өгөх арга ч хоцрогдлоо. Энэ бол бусдын ухамсарт нөлөөлөх хамгийн бүдүүлэг аргууд.
Харин хэт нарийн буюу өндөр давтамжтай авианы нөлөө бол шал өөр. Хүн 100 Гц-ээс дээш авианы механик нөлөөг мэдэрдэггүй. Гэтэл энэ нь хүний сэтгэн бодолт, мэдрэлийн системд хүчтэй нөлөөлж, толгой өвдөнө, эргэнэ, нүд харанхуйлна, амьсгаа давчдана, бүр татаж унана. Маш нам давтамжтай инфра буюу чанад авиа ч бас хүний эсрэг зэвсэг болж, тодорхой давтамжаас дээш болохоор хүний зүрхийг зогсоож ч чадна.
Хэт өндөр давтамжийн цацраг ашигласан психотронын зэвсэг бол бүр аюултай. Хүнийг ядрааж сульдааж, толгой тархийг нь өвтгөж, бөөлжүүлж огиулж, зарим төрлийн өвчнөөр өвтгөж, сэтгэцийн үйл ажиллагааг идэвхжүүлж, эсвэл бууруулж, янз бүрийн хүсэл төрүүлж, үйлдэл хийлгэж чадна. Жишээ нь хувийн, байгууллагын, эсвэл улсын нууцыг задруулах хүсэл төрж болно. Бусдын тавьсан саналыг үг дуугүй хүлээн зөвшөөрөх хүсэл төрж болно. Айдас түгшүүр, үзэн ядалт, ухасхийн зугатах, хүч хэрэглэх, эсвэл бүр амиа хорлох хүсэл ч төрж мэднэ. Үйлдлүүд нь гагцхүү хэрхэн ямар түвшинд “боловсруулснаас” л хамаарна.
Байшин барилга сүйдэхгүй, материаллаг хохиролгүй, дэлбэлж тэслэх шаардлагагүй, үл анзаарагдам, хохирогчдыг элдвээр оношлох боломжтой гэдгээрээ психотронын дайн хүчний байгууллагууд, армийнхны анхаарлыг татдаг. Энэ чиглэлийн технологийн хувьд хүйтэн дайны үед оросууд илт давамгайлж байсан ч ЗХУ задарсны дараа АНУ тэргүүлэгч болоод байна. АНУ сансрын 300 орчим дагуултай сүлжээ, тэрчлэн телевиз, радио зэргийг хамарсан психотронын зэвсэглэлтэй гэгдэж байна.
Технологийн боломжийг нь харахад гар утас, интернэтийг ч шаардлагатай үедээ ийм зорилгоор ашиглах магадлал энэ чиглэлийн судалгаа туршилт хийдэг улс орнуудын хувьд нээлттэй байгаа юм.
Психотронын зэвсгийн хойноос хөөцөлдөх явцад олсон мэдлэгийг даг ганц цэрэг дайны зорилгоор ашиглаад байгаа биш гэдгийг хэлэх ёстой. Гэмт хэргийн бүлэглэл, их мөнгөний эргэн тойрныхон бага оврын псигенератор, торсион үүсгүүр зэргийг өрсөлдөгчөө жагсаалаас гаргахын тулд түгээмэл ашигладаг, улстөр биенесийн хүрээнийхэн өөрийн зорилго шийдвэрийг бусдаар зөвшөөрүүлэхийн тулд тэдгээрийн тусламжтайгаар нөлөөлөхийг оролддог гэхчлэн олон жишээ бий. Манай улсад харин энэ талаар мэддэггүй, тоодоггүй учраас хүн ам нь бусдын нөлөөнд далд ухамсрын түвшинд автах, шийдвэр гаргагчид нь золиос болох магадлал өндөр гэдгийг сануулж байна.
Нөгөөтэйгүүр хүний биеийг илааршуулдаг, сэргэлэн цовоо болгодог гэх нэрийн дор гарал үүсэл нь тодорхойгүй, хүний биед ямар сөрөг нөлөөтэй нь ч тогтоогдоогүй төрөл бүрийн багаж төхөөрөг сүүлийн үед нэлээд зарагдаж байна. Тэдний ажиллах зарчим нь мөн л ямар нэгэн долгион, цацраг дээр суурилдаг учраас сөрөг үйлчлэлийг нь нарийн судлан тогтоож байж хэрэглэмээр байна. Хүний зовлонг мартуулж аз жаргалтай мэт санагдуулдаг, өвчин мэдрэх мэдрэмжийг нь мохоодог, ажиллах чадварыг нь нэмж робот мэт болгодог гэхчлэн олон “ид шид” нь эцсийн бүлэгт тэр хүний сэтгэцэд хэрхэн нөлөөлж байна, бие махбодын хувьд хор нөлөө нь юу вэ гэдгийг сайтар бодолцохгүй бол бол нууц технологийн золиос болох тийм ч хүсмээр эд биш билээ.
2010.08.25 (“Гэрэлт Цалиг” сонин. 2010.09.02. №З1)