Цөлжилт: Түйрэнтэй тэмцсэн түүх

Газрын хөрсөө доройтуулсны улмаас шороон шуурганы гамшгийг хэзээ ч мартахгүйгээр амссан орны нэг бол АНУ юм. Ерөнхийлөгч Франклин Рузвельт “Өөрсдийн газар шороог сүйтгэдэг улс үндэстэн өөрсдийгөө үгүй хийнэ” гэж хэлсэн нь цөлжилт буюу хөрсний доройтлын гамшгийг улс үндэстнээрээ мэдэрсний илрэл. Дэлхийн хамгийн хүчирхэг орны нэгийг цочирдуулсан энэ гамшиг хэрхэн бий болов?
Америк орныг донслуулсан энэ үйл явдал Грийт Плайнд болсон юм. Хойд Канадаас Нью-Мексико, Техас муж хүртэл уртаашаа 4000 км, Роки нуруунаас Өмнөд Дакота, Канзас, Оклахома муж хүртэл өргөөшөө 640 км сунаж тогтсон тал хээрийн хуурай бүс нутгийг Грийт Плайн (Great Plains) гэдэг. Энэ нутгийг 1800-гаад оны үед газрын зурагт “Америкийн их тал” гэж тэмдэглэдэг байв. Энэ бол сая сая одос үхэр сүрэглэж асан домогт нутаг бөгөөд 19 дүгээр зууны эцэс гэхэд мөнөөх л хүн хэмээгчийн хязгааргүй шунал, ухаангүй үйлдлийн улмаас энэхүү уугуул сүрэг алга болсон юм. Грийт Плайныг хүн аж төрөх, аж ахуй эрхлэхэд зохисгүй нутаг хэмээн судлаачид 1820 онд тодорхойлж байлаа. Америкийн их тал гэдэг нэр 1930-аад оны дундаас “Тоост аяга” гэдэг таагүй нэр хүртжээ. Зуу гаруйхан жилийн дотор тал хээрийн энэ бүс нутаг “Тоост аяга” болж хувирсан түүх их энгийн, бас эмгэнэлтэй.
Грийт Плайн 20 жилийн давтамжтай ган болж, хөрс хэт хуурайшдаг онцлогтой нутаг. Үүнээс нь болоод л энэ нутгийг хөдөө аж ахуй, газар тариалан эрхлэхэд зохимжгүй гэж үздэг байлаа. Гэвч газар үнэд орохын хэрээр ямар ч үнэгүй, өргөн уудам зай бүхий энэ нутагт шилжин суугчдын тоо эрс нэмэгдэв. 19-р зууны хоёрдугаар хагасаас энд мал аж ахуй түлхүү хөгжсөн ч бэлчээрийн даац хэтэрсэн тул 1890 оноос газар тариаланруу хошуурцгаав. Хэсэгхэн хугацаанд хур бороо элбэгшсэнээр Грийт Плайны хөрс сэргэж, уур амьсгал нь ч зөөлөрлөө. Энэ нь хүн амын шилжилт хөдөлгөөнд бүр ч нэрмээс болов. Дараа нь Дэлхийн нэгдүгээр дайны гал ид дүрэлзэж, үр тарианы үнэ тэнгэрт хадсанаар “Америкийн их тал” фермерүүдийг соронзон мэт татаж, хэдэн сая га газрыг тариалангийн талбай болгов. Ямар ч сайхан үлгэрт төгсгөл байдаг хойно энэ байдал удаан үргэлжилсэнгүй. Нэг л мэдэхэд улаан буудайн үнэ уналаа. Фермерүүд алдагдалд орохгүйн тулд тариалангийн талбайгаа нэмэхээр улайрлаа. Урьд нь үржил шимгүй хэмээн голж орхисон газруудаа хүртэл хагаллаа. Гэвч ингэснээр аврал ирсэнгүй. Ядаж байхад эдийн засгийн хямралд Америк сөхөрч, худалдан авах чадвар буурч байсан мөчлөгтэй энэ бүхэн давхцав.
1930 онд урьд хожид үзэгдэж дуулдаагүй ган гачиг Грийт Плайныг нөмөрлөө. Ган гачиг ерөнхийдөө таваас зургаа, зарим газарт бүр арван жил үргэлжиллээ. Ургац авах ямар ч найдваргүй болсон том компаниуд банкны өрөнд газраа өгч байж хоёр яс саллаа. Тэднээс газар түрээслэн үйл ажиллагаа явуулж байсан жижиг аж ахуйн нэгжүүд дагаад дампуурав. Ажилгүйдэл, өлсгөлөн, ядуурал, ган гачиг, итгэл найдвараа алдсан мянга мянган хүмүүс… Үүнээс илүү бараан дүр зураг гэж юу байх билээ? Гэвч зовлон үүгээр дууссангүй. Тал хээрийн угаасаа эмзэг хөрсийг хайр найргүй хагалж боловсруулсны гор гарч, ус чийггүй болсон сул хөрс өчүүхэн төдий салхинд л хийсч бөөн тоос манан хадаана. Хүчтэй салхины тухайд бүр ч ярилтгүй. Хөрс барьцалдуулагч ургамлын уугуул бүтэц нь дахин сэргэхгүйгээр устсан болохоор хэдэн зууны турш бүрэлдэн бий болсон үржил шимт хөрсийг салхи хөөрөгдөн агаарт дэгдээж байлаа. Тэр үед хүчтэй шуурганы улмаас агаарт хөөрсөн хөрс шороо бөөн хар үүл болж хэдэн өдрийн турш нар халхалдаг байжээ.
Үүний нэг жишээ нь 1935 оны дөрөвдүгээр сарын 14-нд дэгдсэн хүчтэй шороон шуурга юм. Энэ өдрийн шуурганаар боссон тоос нарыг урьд байгаагүй ихээр халхалж, хар шороон үүл Атлантын далайд хүрсэн учраас “Хар ням гараг” гэж нэршин түүхэнд үлдсэн юм. Байдлыг газар дээрээс нь сурвалжилсан Associated Press-ийн сэтгүүлч Роберт Гейгер шуурга болсон нутгийг “Тивийн тоост аяга” (Dust Bowl) хэмээсэн нь энэ бүс нутгийн онцлогийг оновчтой тодорхойлсон хэрэг байлаа. Яагаад гэвэл далайн түвшнээс 700-1800 метрийн өндөрт орших Америкийн их тал эргэн тойрондоо уулсаар хүрээлэгдсэн алганы хонхор мэт нутаг билээ. Хэдэн арван цагийн турш тасралтгүй шуурсан хүчтэй салхи газрын гадаргыг тэр чигээр нь хуу татаж, тариалангийн талбай нүцгэрч байсныг нүдээрээ харсан хүмүүс хожим нь дурссан байдаг. Энэ шуурганаар ямар их тоос агаар мандалд дэгдсэн нь 1935 оны өвөл Шинэ Англид улаан шороотой цас орсноос тодорхой. Мөн иргэдийн дунд уушигны өвчлөл эрс нэмэгдсэн байдаг.
Dust Bowl гэдэг нэр энэ удаагийн хүчтэй шуурганаас хойш Америкийн их талын ерөнхий нэр, мөн энэ бүс нутгийн хөрс элэгдэх, цөлжих үйл явцын нэр болсон аж.
Нэгэн цагт ашиг орлого, сайхан амьдралын төлөө бөөн бөөнөөрөө нүүдэллэн ирж байсан хүмүүс үржил шимээ өгөхгүй нь тодорхой болсон Грийт Плайнаас зайлахын түүс болов. Түйрэнгийн ай сав болсон 40 сая га газраас дүрвэгсдийн цуваа зүг зүг рүү хөвөрлөө. Цөлжилт ийнхүү Америкийн түүхэн дэх хамгийн том дүрвэлтийн шалтгаан боллоо. 1940 он гэхэд 2.5 сая хүн Грийт Плайнаас дүрвэсэн гэсэн тоо байдаг. Хөрш зэргэлдээ Канадын олон зуун мянган хүмүүс хөдөөгөөс хот руу шилжин суурьшихын гол шалтгаан ч Грийт Плайны хар шуурга болжээ.
Засгийн газар шийдвэртэй арга хэмжээ авахын тулд эхлээд Грийт Плайны цөлжилтийн үндсэн шалтгааныг тодорхойлов. Газрын даацыг хэтрүүлж буруу ашигласан нь хөрсний эвдрэл доройтлын шалтгаан болсныг тэд тогтоов.
Үүнээс гадна тухайн бүс нутаг угаасаа ган гачигт өртөмтгий учраас урьдчилан сэргийлэх, түүнээс учрах хохирлыг багасгах арга хэмжээ авах хэрэгтэй байлаа. 1933 онд Хөрс хамгаалах албыг түр агентлаг хэлбэрээр байгуулав. Энэ алба эн тэргүүнд газар тариалангийн үйлдвэрлэл эрхлэгчдийг байгальд хоргүй, хөрсний эвдрэлээс хамгаалах шинэ арга, технологид суралцуулахад анхаарчээ. Борооны ус тогтоохын тулд уулын хажууг шатлан хөндлөн хагалах, далан үүсгэх зэрэг арга техникт тэднийг сургалаа. Тариалангийн талбайг жил өнжүүлэх, сэлгэн тарих зэрэг аргыг хэрэглэдэггүй байсан нь хөрсний доройтолд ихээр нөлөөлснийг мөн анхааралдаа авчээ.
Хөрс хамгаалах алба 1935 оны дөрөвдүгээр сарын 14-нд Хөдөө аж ахуйн департаментын байнгын нэгж болж, Байгалын баялгийг хамгаалах алба (Natural Resources Conservation Service) нэртэй болж, өнөөг хүртэл ажилласаар, хөдөө аж ахуйн салбарын хамгийн нэр хүндтэй байгууллага хэмээгдсээр байна. . Энэ алба Ажлын байр нэмэгдүүлэх газар, Иргэний байгал хамгааллын корпус зэрэг хөтөлбөрүүдтэй хамтран ажиллаж, тэдний санал болгосон ажиллах хүчнийг хөрсний эвдрэлээс хамгаалах ажилд ашиглажээ. Фермерүүд тэднээс их зүйл сурсан юм. Тухайлбал, ус урсахаас хамгаалах, хуримтлуулахын тулд тариалангийн талбайг хүрээлэн анжсаар хагалдаг, мөн боловсруулаагүй газрын чийгийг ч ийнхүү барьдаг болов. Эрдэнэ шиш, улаанбуудайг хамтад нь үелэн тарьдаг болсноор хөрс салхинд элэгдэх нь багасав. Уринш хийхдээ сул хөрсийг барьцалдуулах зорилгоор тарианы иш, үлдэгдлийг талбайд нь орхидог болов. Тэгш задгай талбайг тойруулан мод, бут зурваслан тарьдаг болов.
Хамгийн гол нь цөлжилтөд өртөг магадлал өндөртэй эмзэг цэгүүдийг нэгбүрчлэн тогтоож, тодорхой хугацаагаар ашиглахгүй байх, нөхөн сэргээх, хөрсний бүтцийг сайжруулах, өөр төрлийн ургамал тариалах зэрэг арга хэмжээ авчээ.
1937 онд АНУ-ын Ерөнхийлөгч Франклин Рузвельтийн чармайлтаар муж улс бүр хөрс хамгаалах газартай болох тухай ижил хуультай болжээ. Ингэснээр Америк даяар хөрс хамгааллын нэгдмэл бодлоготой болох, нөгөөтэйгүүр орон нутаг бүр өөр өөрийн онцлогт тохируулсан хөрс хамгаалах ажлыг зонхилон гүйцэтгэх боломж бүрдсэн юм. Ийнхүү 1930-аад оны дундуур бий болсон хөрс хамгаалах бодлого өнөөг хүртэл уламжлагдан хэрэгжсээр байна. Тэгэхдээ дан ганц төрийн зүгээс цалжилтөд анхаарах бус, тухайн газар эзэмшигч фермер өөрөө энэ үйлсэд идэвхтэй оролцох механизмыг нь бүрдүүлж чадсанаар энэ ажил амжилтад хүрчээ. Тухайлбал, 1950 онд Грийт Плайнд дахин гангийн аюул нүүрлэхэд АНУ-ын конгресс тусгай хөтөлбөр баталж, фермерүүдтэй гэрээ байгуулсан байдаг.
Гэрээ ёсоор усжуулалтын суваг татах, худаг гаргах, салхи хаах хаалт байгуулах зэрэг хөрсний элэгдлээс хамгаалж чадахуйц ажилд Засгийн газар дэмжлэг үзүүлж, зардлыг нь хуваалцдаг болжээ. Үүнээс хойш олон он улирч, олон зүйл өөрчлөгдсөн хэдий ч хөрс хамгаалалтын энэхүү гэрээ хүчин төгөлдөр хэвээр үлджээ. Фермерүүд өнөөдөр төрөөс туслалцаа авахын тулд газрын хөрсөө хамгаалах үүргээ сайн биелүүлдэг.
1935 оны цуутай шороон шуурга хүн төрөлхтний түүхэнд байгаагүй ихээр газар шороогоо хувхайруулсан америкчуудад ийм сургамж, ухаарал үлдээжээ. Тэд алдаагаа түргэн засч, цөлжилтийн аюулыг саармагжуулж, удаашруулж, зогсоож болдгийг дэлхий нийтэд бодит үйлээр нотлон харуулж чадсан юм.
Ная гаруй жилийн тэртээх Грийт Плайны гашуун түүхийг сонсох бус, давтах аюул монголчууд бидэнд ойрхон байна . Өнөөдөр манай орны нийт газар нутгийн 41.3 хувь цөлжилтөд өртсөн гэсэн албан ёсны тоо бий. Хэрэг дээрээ үүнээс илүү хувь нь ч цөлжөөд байж мэднэ. Сүүлийн хориодхон жилийн дотор Монголын байгал юутай их өөрчлөгдсөнийг та бид нүдээрээ харж байна. Цөлжилт нэг номерын аюул болох бүх нөхцөл нэгэнт бүрдчихээд байна.
Нобелийн шагналт Альберт Гор “Хүн төрөлхтний хөгжилд учраад буй хамгийн том аюул заналыг нэрлэ гэвэл цөмийн дайн, дэлхийн дулаарал, хэт их ашгийн төлөөх харалган бизнес гурвыг нэрлэх байна” гэсэн байдаг. Тэгвэл энэ гурван аюулын хоёртой нь бид нүүр тулаад удлаа. Дэлхий дахиныг түгшээж буй дулаарлын түвшнийг сүүлийн 65 жилээр дундчилж үзвэл Монголд дэлхийн дундчаас гурав дахин их байна. Энэ аюул биш гэж үү? Дулааны улирлын хур тунадасны хэмжээ даруй 20 хувиар буураад байна. Сүүлийн аравхан жилийн дотор цөлжилтөд хүчтэй нэрвэгдсэн нутгийн хэмжээ 5.4 дахин нэмэгдээд байна. Малын тоо толгойг бодлого зохицуулалтгүй өсгөснөөс бэлчээрийн даацын асуудал хурцадлаа. Монгол орон хонин толгойд шилжүүлснээр 60-80 сая толгой мал агуулах бэлчээртэй гэгддэг. Гэвч газар тариалан, уул уурхайн хөгжлийн чиг хандлагыг харвал энэ үзүүлэлт ирээдүйд ихээхэн багасна. Гэтэл малын тоо толгой жилээс жилд нэмэгдэж, тэр дундаа газрын дайсан ямаа сүргийн бүтцийн зонхилогч болж, нийт малын өсөлтийн 80 хувийг эзэлж байна. Ноолуурын үнэнд шүтсэн малчдын сонирхол, малчдын аяыг дагасан улстөрчдийн бодлого хоёр ч энэ гаж үзэгдлийг дэмжиж, хөөрөгдөж байна.
1990-ээд оны эхээр Засгийн газраас хэрэгжүүлж эхэлсэн “Алт” хөтөлбөр, дараа дараагийн Засгийн газруудын үед эмх замбараагүй олгогдсон ашигт малтмалын хайгуул, олборлолтын зөвшөөрөл нь өнөөдөр олох их ашгийн төлөө ирээдүйгээ гаргуунд нь хаясан, цөлжилтийг сааруулах бус дэмжсэн алхам болж хувираад байна.
Эрхэм Альберт Горын хэлсэнчлэн “хэт их ашгийн төлөөх харалган бизнес”-ийн аян дайнд монголчууд мордоод удлаа. Бид ашгийн төлөө, эд баялгийн төлөө газар дэлхийгээ сүйтгэж, ургамал ногоо, ан амьтан, ашигт малтмал, юу байгаа бүхнээ хууль ёсны болоод хууль бус замаар мөнгө болгон хувиргаж байна. Чингэхдээ өдрөөс өдөрт эрчимжиж буй цөлжилтийн аюулыг аюулд тооцохгүй байгаа нь харамсалтай.
Америкчууд хэрхэн түйрэнтэй тэмцэж, хэрхэн хазаарлаж авсан түүхийг Азийн Тэнэрэ, эсвэл Азийн Dust Bowl болохгүйн тулд санагтун, монголчууд аа.
Б.Галаарид