ЦӨЛЖИЛТ ГЭТЭН АЙСУЙГ ӨГЛӨӨ БҮР САНУУЛЪЯ

Б.Галаарид
Өнөөдөр дэлхий нийтээр цөлжилттэй тэмцэх өдөр. Би ч гэсэн энэ тэмцэлд хувь нэмрээ оруулж, урьд өмнө нь цөлжилтийн талаар бичиж байсан нийтлэлүүдээ өнөөдрөөс эхлэн блогтоо байршуулахаар шийдлээ. Энэ сэдвийг судлах тусам хүмүүс, төр засаг ямар хайхрамжгүй, харалган байна вэ гэх бухимдал төрдөг юм.

Дэлхийн бөмбөрцгийн хуурай газартай хэсгийн гуч гаруй хувь цөлжилтөд автаад байна. Өөрөөр хэлбэл ийм их газар чимээгүй үхэж байна. Цөлжилт хэмээх чимээгүй үхэл тэр нутагт амьдран суугаа хүмүүст эхэндээ төдийлөн анзаарагддаггүй. Цөлжилтийн бодит аюулыг мэдэх хүмүүс л жинхэнээсээ сэтгэл түгшдэг. Энэ талаар мэдлэг, мэдээлэлгүй хүмүүс “Манай энд бороо орох нь багаслаа. Ногоо ургах нь муудсаар байна. Заримдаа шороогоор сүрхий шуурдаг боллоо” гэхчлэн ярьсаар, хөрсний доройтол гэдэг газар шорооны хувьд аюулт тахал гэдгийг анзаарахгүй явсаар нэг л өдөр эрсдлийн хязгаар алдагдаж, цөлжилт өөрөө өөрийгөө хурдасгаж эхлэх мөчид халаг хоохой болон дэвхцэж эхэлдэг. Тэгснээ байгалийн гамшгийн өмнө хүчин мөхөсдөж, арай илүү үржил шимтэй нутаг руу дүрвэнэ. Ийм экологийн дүрвэгсдийн тоо зөвхөн Африкт гэхэд л арван жилийн дараа 50-60 саяд хүрэх төлөвтэй байна. Тэд аргагүйн эрхэнд нутгаа орхин Арабын орнууд, Европ руу дүрвэж, хар тивд үлдэгсдийн 75 хувь нь гаднаас нийлүүлэх тусламжийн хоол хүнсэнд найдахаас өөр гарцгүй болно. Ер нь экологийн дүрвэгсдийн асуудал өнөөдөр дэлхий дахины сэтгэлийг түгшээсэн хурц асуудлын нэг болоод байна. Энэ бол газраа доройтуулж, цөлжилтөд нэрвэгдүүлсэн алдаагаа засч чадалгүй оройтсоны шийтгэл. Хорьдугаар зууныг технологийн зуун хэмээн хөөрцөглөж, шинжлэх ухааны нээлт, технологийн шинэ шийдлүүдийн хожмын үр дагаврыг үл тооцон олдсон боломж бүрийг хэт ашгийн төлөөх дайнд зориулсны бодит тусгал нь энэ юм. Ер нь бол байгаль дэлхийтэй хэр хүйтэн харьцана, хариу үйлдэл нь төдий чинээ хатуу байна гэдгийг дэлхийн экологийн өнөөгийн байдал харуулж байна.
Монголчууд яг одооноос дорвитой арга хэмжээ авахгүй бол хар тивийн гашуун амьдралыг амтлах цаг холгүй болоод байна. Яагаад? Яагаад гэвэл өнөөдөр албан ёсны тоо баримтаар Монголын нийт нутгийн 40 гаруй хувь, албан бус тооцоогоор түүнээс ч их хувь нь цөлжилтөд нэрвэгдээд байна. Зургаан хүүхэдтэй айлын гурав нь гарцаагүй үхэлд хүргэдэг аюулт өвчнөөр өвдчихөөд байхад аав ээж нь сэтгэл амар сууж чадах уу? Тэгвэл Монголын газар шороо өнөөдөр яг тийм болчихоод байхад эрх мэдэлтнүүд хаанахын ордыг хэрхэн ухахаа ярихаас биш, хөрсөө хэрхэн хамгаалах, цөлжилтийг хэрхэн сааруулах талаар ярихгүй байгаа нь эмгэнэлтэй. Элсний нүүдэл хаяагаа тэлэхийг цөлжилт гэдэггүй, харин хөрс элэгдэн доройтож, ургамал амьтан, биологийн төрөл зүйлийн тоо цөөрч, хүрээлэн буй орчин аажим аажмаар үл анзаарагдахуйцаар мөхөж сөнөж эхлэхийг цөлжилт гэж хэлдэг гэдгийг тэд мэдэхгүй байна уу? Эсвэл хэт ашгийн төлөөх дайнд зүрх нь хөөрч, нүд нь булингартчихаад юуг ч олж харахгүй байна уу? Ямаагаа цалинжуулж, орд газруудаа экологийн үр дагаврыг нь тооцолгүйгээр ухаж, ой мод руугаа ханцуй шамлан дайрч, атар эзэмших нэрийн дор үеэ өнгөрөөж хоцрогдсон технологиор газраа хүүчиж, гол усаа бохирдуулан ширгээж байгаа энэ замбараагүй үйлдлийн төлөөс нь дэндүү хатууг бусдын жишээнээс харж ухаарах билэг оюун монголчуудад алга гэж үү?
Хувь хүн бүр цөлжилтийг сааруулахын ач холбогдлыг ойлгож ухамсарлаж, энэ үйлсэд өөрийнх нь үүрэг оролцоо их гэдгийг мэдрэх аваас,энэ аюултай төр нь ч, иргэн нь түвшин түвшиндээ тэмцэх аваас үр дүнд хүрдгийг бусдын жишээ харуулж байна.
Зөв менежмент хийж чадвал байгалийн баялгийг нөхөн сэргээж болно. Үүнийг хамгийн их туршиж, янз бүрийн түвшний үр дүнд хүрч байгаа газар бол Африкийн орнууд. Тэндхийн фермерүүд аж ахуй эрхэлнэ гэдэг зөвхөн ашгийн төлөө ажиллахын нэр биш, урт хугацааны үр ашигтай бизнес эрхэлж, эрүүл аюулгүй орчинд амьдаръя гэвэл газраа хайрлаж, хүн байгалийн харилцан шүтэлцээг эвдэхгүй байх ёстой гэдгийг ойлгож эхэлсэн учраас газрын эрчимжүүлсэн менежментийг сонирхох болжээ.
Ялангуяа хөрсийг ус, салхины элэгдлээс урьдчилан хамгаалах талаар их зүйл хийж байна. Үүний нэг нь хагалж боловсруулаагүй талбайд тариалах арга юм. Энэ нь эртний индиануудын уламжлалт арга бөгөөд саваагаар газар нүхэлж үр суулгаснаар хөрсний уугуул бүрхэвч эвдэрдэггүй, салхи борооны нөлөөнд автдаггүй сайн талтай. Энэ аргыг Өмнөд Америк, Африкт нийтлэг хэрэглэж байна.
Нигерт neem гэдэг модыг тариалангийн талбайн захаар зурваслан тарьснаар салхины нөлөөгөөр хөрс хуурайших эь багасч, чийгшил нэмэгдсэн байна. НҮБ-аас тус улсад “Keita” гэдэг төсөл хэрэгжүүлж, элэгдэж гэмтсэн газрыг нөхөн сэргээх талаар томоохон ажил хийсэн байна. Элсний нүүдлийг тогтоохын тулд шар будааны ургамлын хатаасан ишээр хашаа барьж, энэ ажилдаа нийгмийн эмзэг бүлгийн төлөөлөл болсон эмэгтэйчүүдийг татан оролцуулснаар байгаль хамгаалах, ядуурлыг бууруулах асуудлыг нэгэн зэрэг шийдсэн нь анхаарал татаж байна.
Ер нь цөлжилт, хөрсний доройтолтой тэмцэхэд тухайн орны Засгийн газар нь анхаарч, тодорхой зорилт тавин тодорхой бодлого хэрэгжүүлж байж л үр дүнд хүрдгийг олон орны туршлага харуулж байна. 1930-аад онд АНУ-ын Грийт Плайнд газар тариаланг бодлогогүй, буруу хөгжүүлсний уршгаар их хэмжээний хөрс сүйдэж, бүс нутгаараа ядуурч, экологийн сүйрэл нөмрөхөд Америкийн Засгийн газраас авсан арга хэмжээ үүний хамгийн том нотолгоо юм. Аргентин, Мозамбик зэрэг орнууд ажилгүй залуусыг ойжуулах ажилд хамруулан нэг сумаар хоёр туулай буудаж байна. Мод тарьсан, ногоон бүсийг хамгаалсны төлөө иргэдээ урамшуулдаг эдийн засгийн хөшүүрэг олон оронд бий. Байгальд хоргүй арга технологиор тариалан эрхэлснийх нь төлөө фермерүүддээ тодорхой хэмжээний урамшуулал, хөнгөлөлт үзүүлдэг механизм Швейцарьт үйлчилж байна.
Байнга шуурдаг, хэт хуурай халуун газруудад том том чулуугаар гортиг татах, сүрлэн хашаа сараалж босгох, ганд тэсвэртэй ургамал тариалах зэрэг аргуудыг хэрэглэдэг.
Уулархаг өндөр газрынхан тариан талбайдаа хөрсний эвдрэл багатайгаар ус тогтоохын тулд дэнжлэн хагалах, ус алгуур шүүрдэг хаалт далан босгох зэрэг арга хэрэглэдэг. Тайланд, Филиппинд амьд хашаа барих гэдэг ойлголт бий. Энэ нь үндэс урттай, өндөр ургадаг олон настыг ландшафтын онцлогт тохируулан зурваслан тариалж, нэг талаас хөрс хамгаалах, нөгөө талаас байгалийн үзэсгэлэнд чимэг нэмэх хэлбэрээр ашиглах арга юм.
Хятад улс ногоон хэрэм байгуулах, ойжуулах талаар асар их зүйл хийж байгааг бид мэднэ. Гэхдээ их хэмжээний газрыг ингэж эрчимтэй ойжуулахдаа шинээр тарьж буй мод бут тэр газрынхаа хөрсний бүтэцтэй хэр зохицох, ирээдүйд өөрийгөө тэжээгээд явах шимт орчныг үүсгэж чадах эсэхийг шинжлэх ухааны үндэслэлтэй сайтар тооцож байж ойжуулахгүй бол зарим хөрсөнд дасан зохицдог ургамал өөр хөрсөнд очмогцоо “хөрсний алуурч” болж хувиран, тодорхой хугацааны дотор хамаг үржил шимийг нь ховх сорсноор ургамлын бүрхэвч ч үгүй, хөрс ч үгүй болдгийг сүүлийн үед мэргэжилтнүүд үе үе сануулдаг болжээ.
Африкт гэхэд л зөвхөн нутгийн онцлогт тохирсон уугуул моддыг нарийн шалгуураар сонгон тарьснаар үр дүнд хүрч байна. Тухайлбал, (acacia) гэхэд Африкийн цөлд жинхэнэ тохирсон мод бөгөөд гүвсэн навч нь азотоор баялаг учраас хөрсөнд чухал амин дэм болдог. Ийм хуасаар төгөл байгуулж, завсар хооронд нь ургамал тариалахад илүү хурдан ургаж буй нь тогтоогджээ.
Манайд бол заг, тоорой, сухай зэрэг Монгол говьдоо зохицсон, байгалийн шалгарлаар бий болсон унаган шүтэлцээний салшгүй эд эс болсон мод ургамал олон бий. Тэгэхээр энэ уугуул ургамлуудыг хөрс хамгаалах, элсний нүүдлийг зогсооход ашиглахаас гадна заган шугуй, тооройн төгөл зэргийг бараадуулан өөр төрлийн ургамал тариалж ургамлын бүрхэвчийг баяжуулах, хөрс бэхжүүлэх ажил хийж болох юм. Генийн инженерчлэлийн ачаар байгалийн хатуу бэрх нөхцөлд тэсвэртэй өвс ургамал гаргаж авч байгаа арга туршлага, ололтыг ч бас анхаарч байгалийн зөнгөөрөө нөхөн сэргэх үйл явцыг түргэтгэж болмоор бодогдоно.
Цөлжилтөд хэдийгээр дэлхийн дулаарал, уур амьсгалын өөрчлөлт зэрэг байгалийн хүчин зүйл нөлөөтэй ч эцсийн эцэст гол буруутан нь хүн юм. Иймд бидний буруугаас устан алга болж буй ургамал амьтан зэрэг биологийн төрөл зүйлийг нөхөн сэргээх талаар одооноос анхаарахгүй бол болохгүйг дэлхий нийт нэгэнт ойлгож санаа тавьж эхэлжээ. Өөрөөр хэлбэл хүн байгаль хоёр амин шүтэлцээтэй, нэг нь уствал нөгөө нь үгүй болно гэдгийг ойлгож, байгалийн жхм ёсыг дагаж эхлээд байна. Байгалийн бус шинжлэх ухааны салбарууд хүртэл сүүлийн үед байгалийн хуулийг өөрийн салбарт хэрэглэхийг оролддог боллоо. Байгалийг эзэгнэж бус, байгальтай харилцан шүтэлцэж амьдаръя гэсэн уриа шинэ зууны гол уриа болоод байна. Ахуй, ухамсар хоёрыг эрэмбэлж, аль нэгийг нь тэргүүн зэрэгт тавьснаар орчлонгийн бүх асуудлыг шийдчих гэж олон зуун жил оролдсон хүн төрөлхтөн ингэснээр ямар ч үр дүнд хүрэхгүйгээ сая л нэг юм ойлгож, үүний цаана гуравдахь хүчин зүйл болох амь байдгийг мэдэрлээ. Өөрөөр хэлбэл байгальтайгаа амьдчилж харьцахгүйгээр юунд ч хүрэхгүйгээ ойлголоо. Гэтэл үүнийг аль эртнээс мэдэж, амьдралын унаган хэвшлээ болгочихсон байсан монголчууд маань дэлхий нийтийн энэ чиг хандлагын яг эсрэг зүгт явж байгаа нь газрын менежментийн бодлогоос тодорхой байна. Иймд газрын менежментийн чиглэлээр дэлхийн өнцөг булан бүрт гарч байгаа шилдэг туршлагуудыг судалж, монгол хөрсөнд идээшиж чадахыг нь ашиглах, газар ашиглалтын талаархи шинжлэх ухааны ололтуудыг соргог мэдрэх, уламжлалт мэдлэгээ сэргээх асуудал цөлжилттэй хийх тэмцлийн тэргүүн зорилго болоод байна.
Цөлжилт сүүдэр мэт чимээгүй гэтэж байна. Энэ аюулд бид бас чимээгүй дасч байна. Өчигдөр өвс ургаж байсан газар өнөөдөр улаан шороо салхины аясаар хуйларч байгаад, өчигдөр нуурын ус цэлэлзэж байсан газарт өнөөдөр хатсан шал арзайж байгаад, өчигдөр навчсын сэрчигнээн сэтгэл баясгаж байсан газар өнөөдөр өгөршсөн үндэснүүд оршуулгын газрын чулуун хөшөө мэт ёрдойж байгаад, өчигдөр амьдрал цэцэглэж байсан газарт өнөөдөр эл хуль ноёлж сүйрлийн дараахи хот мэт гуниг төрүүлж байгаад, өчигдөр байгалийн тансаг найрал хөгжим эгшиглэж байсан газарт өнөөдөр гагцхүү золбин салхи ганцаар гунигийн дуу аялж байгаад бид дасч байна. Бид цөлжилтөд нэгэнт дасч эхэлжээ. Энэ бол бид үхэл мөхөл, сүйрэлд дасч байна гэсэн үг. Нэгэн цагт агуу их Чингэс хаан “Өмнө зүгт Тангуд улс байдгийг өглөө болгон надад сануулж бай” гэсэн юм гэнэлээ. Харин одоо бид “Цөлжилт бодит аюул боллоо” гэдгийг өглөө бүр бие биедээ сануулах цаг болжээ.